«جام‌جم» در گفت‌وگو با مدیرکل دفتر حفاظت و حمایت سازمان منابع طبیعی بررسی می‌کند
شبیخون آفات به جنگل
تغییر اقلیم وخشکسالی برای جنگلهای کشور شمشیرش را از روبسته است. افزایش دمای کم‌سابقه نیز شرایط را برای گسترش آتش‌سوزی در جنگلهای کشور فراهم می‌کند. اما آتش‌سوزی تنها تهدیدی نیست که با افزایش دمای هوا قلب جنگل را نشانه می‌گیرد. در این بین کارشناسان معتقدند تغییرات دمایی در کنار تغییرات کاربری اراضی جنگلی نیز زمینه را برای طغیان بیماری و آفات به وجود می‌آورد.
در گفت‌وگوی پیش‌رو این مسائل را با مهرداد اکبریان، مدیرکل دفتر حفاظت و حمایت سازمان منابع طبیعی، مراتع و آبخیزداری کشور در میان گذاشته‌ایم. او معتقد است که زنگ خطر طغیان آفات و بیماری در جنگلهای کشور مدت‌هاست به صدا درآمده و شرایط هر روز ناگوارتر می‌شود.
چند درصد از مساحت جنگلهای کشور گرفتار آفات و بیماری است و چرا آمارهای متفاوتی در این خصوص مطرح‌می‌شود؟
عدد عرصه‌های آلوده به آفات با عدد عرصه‌هایی که شرایط بحرانی دارند متفاوت است؛ یعنی باید توجه داشت که برخی آفات و بیماری‌ها به خودی خود مضر نیستند و جزو تنوع زیستی محسوب می‌شوند. به عبارت دیگر، وقتی جمعیت موجوداتی مانند پروانه و لاروها از حد زیان عبور می‌کند، شرایط طغیان آفات ایجاد می‌شود. برای نمونه، تشی (جوجه‌تیغی) را در بسیاری از مناطق جنگلی داریم، اما وقتی تعداد آنها در یک منطقه افزایش می‌یابد و به درختان آسیب جدی می‌زنند، دیگر به چشم آفت به آنها نگاه می‌شود. به این ترتیب، از ۳۱شهریور ۱۴۰۳ تا به امروز، ۹۴۰هزار و ۷۹۳هکتار از جنگل‌ها، مراتع و بیابان‌های کشور دچار آلودگی است که ۴۷۸هزار و ۵۸هکتاراز این اراضی آلوده در مناطق جنگلی قرار دارد و در این میان، ۱۸۰هزار و ۴۰ هکتار از عرصه‌های جنگلی کشور در شرایط بحرانی طغیان آفات قرار دارد.
چند نوع آفت و بیماری اکنون جنگلهای کشور را به‌صورت جدی تهدید می‌کند؟
۲۸ نوع آفت در جنگلهای کشور تا به امروز مهم بوده‌اند. البته تعداد آفات و بیماری‌های شناسایی‌شده در جنگل‌ها خیلی بیشتر است. سه آفت جوانه‌خوار بلوط، برگ‌خوار سفید بلوط و لورانتوس (گیاه نیمه‌انگلی) به‌ترتیب بیشترین طغیان را‌داشته‌اند.
معیار شما برای بحرانی نامیدن شرایط یک آفت در جنگل‌چیست؟
چنانچه ۴۰درصد از یک پایه در جنگل آلوده شود و ۵۰درصد از این پایه آلوده نیز در یک عرصه وجود داشته باشد، شرایط بحرانی است. مثلا یک هکتار جنگل را در نظر بگیرید. در این یک هکتار صد درخت وجود دارد.اگر از این تعداد،۵۰ درخت تا ۴۰درصد به بالا آلوده شود، شرایط بحرانی شده است.
اما به نظر می‌رسد درخصوص برخی گونه‌ها ما از شرایط بحرانی نیز عبور کرده‌ایم. برای نمونه، ۴۰میلیون اصله درخت شمشاد ما نابود شد. چنین شرایطی چه تعریفی دارد؟
در موضوع شمشاد، ما با یک آفت نوظهور مواجه بودیم. درواقع، طغیان آفات و بیماری را به‌طور همزمان داشتیم. در این میان باید توجه داشت وقتی میزان تاب‌آوری در یک عرصه به دلایلی مانند تفرج بی‌برنامه، بهره‌برداری بیش از حد، تغییرات اقلیمی و برداشت آب‌های زیرزمینی پایین می‌آید، با کوچک‌ترین آفت، درختان از بین می‌روند.
آیا اکنون در محیط طبیعی کشور گونه شمشاد را داریم؟
در محیط طبیعی مساحت اندکی از شمشاد سالم تا کمی آلوده باقی مانده است. در باغ بذر فریدون‌کنار تولید نهال از پایه مقاوم انجام و به‌عنوان ذخیره نگهداری می‌شود. ضمنا در نیروگاه بهشهر هم مقدار کمی شمشاد دست‌نخورده و سالم موجود است.
اعدادی که شما از اراضی آلوده به آفات و بیماری ارائه می‌دهید با خبرهایی که در این حوزه منتشر شده همخوانی ندارد. برای نمونه، گونه شمشاد را از دست داده‌ایم و در کنار آن گفته می‌شود که دومیلیون هکتار از جنگلهای زاگرس گرفتار بیماری زغالی بلوط شده است.
باید در نظر داشت که اعداد و ارقام آفات و بیماری‌ها تجمعی نیستند. مثلا اگر عدد مربوط به مناطق آلوده را هرسال با هم جمع کنیم، از مساحت کشور هم بیشتر می‌شود. علاوه‌براین، آفت موجود زنده است و تحت تأثیر شرایط جوی یا اقدامات مقابله‌ای به حالت تعادل می‌رسد.
مسأله اینجاست که وقتی اقدامات انجام‌شده سازمان منابع طبیعی را با میزان تخریب‌های اتفاق‌افتاده مقایسه می‌کنیم، به نظر نمی‌رسد شرایط بهتر شده باشد. مثلا ساخت‌وساز و کشاورزی در اراضی جنگلی نیز به شکل غیرمستقیم به فراهم‌شدن شرایط برای بروز آفات منجر‌می‌شود.
درست است، این مسائل نیز تاب‌آوری جنگل را کاهش می‌دهد. ساخت‌وساز، چرای دام، کشاورزی زیراشکوب در زاگرس بیداد می‌کند. وقتی کشاورزان از سم استفاده می‌کنند، شکارگران طبیعی آفات را از بین می‌برند.
وقتی این مسائل کاهش پیدا نکرده، چطور می‌توان گفت میزان اراضی جنگلی آلوده کاهش پیدا کرده است؟
در سازمان منابع طبیعی برای مقابله با آفات یک‌سری اقدامات کنترلی انجام می‌دهیم. برای کنترل آفات، ما نمی‌توانیم از هر ترکیبی استفاده کنیم. ترکیبات ما بیولوژیک و اثر آن بطئی است، مثلا دو سال آینده خودش را نشان می‌دهد.
سازمان منابع طبیعی برای مبارزه با آفات و بیماری‌های جنگل چه برنامه‌های دیگری دارد؟
کمیته گیاه‌پزشکی در سازمان منابع طبیعی فعال است که از نمایندگان مؤسسه‌های تحقیقات، دانشگاه، مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، سازمان حفاظت محیط‌زیست تشکیل شده است. این کمیته بر مدیریت آفات و بیماری‌ها در عرصه‌های منابع طبیعی نظارت می‌کند. به این ترتیب، برای انتخاب شیوه مبارزه با آفات، این کمیته تشکیل جلسه می‌دهد و پس از تهیه دستورالعمل مشخص، آن را ابلاغ می‌کند.
برای مبارزه با آفات از چه ترکیب‌هایی بیشتر استفاده‌می‌کنید؟
در منابع طبیعی نمی‌توان از هر ترکیبی استفاده کرد. برای مثال، جهت مبارزه با پروانه‌ها مثل جوانه‌خوار بلوط، از یک ترکیب بیولوژیک استفاده می‌کنیم که برای منابع آب و خاک هیچ ضرری ندارد. جالب است بدانید ما جزو سه کشور تولیدکننده ترکیب در منطقه هستیم. علاوه‌براین، به‌صورت پایلوت نیز مبارزه تلفیقی را دنبال می‌کنیم. این درحالی‌است که سامانه جامع اطلاعات رقومی آفات و بیماری‌ها نیز در حال ایجاد است و از طریق این سامانه و با استفاده از هوش‌مصنوعی، روندیابی آفات و بیماری‌ها قابل آنالیز خواهد بود و به این شکل می‌توان در پیش‌بینی طغیان آفات و بیماری‌ها عملکرد بهتری داشت.
انتقاد دیگری که به سازمان منابع طبیعی می‌شود این است که برای مقابله با آفات و بیماری‌ها به پیشگیری نمی‌پردازد.
باید توجه داشت که پیشگیری از آفات و بیماری‌ها مثل حریق نیست و کاملا متفاوت است. برای مثال، درخصوص جوانه‌خوار بلوط، پیشگیری باید بعد از مرحله لاروی و در دوره زمستان‌گذرانی انجام شود، اما شفیره‌های این آفت آن‌قدر ریز هستند که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند. به‌این‌ترتیب، جمع‌آوری شفیره‌ها امکان‌پذیر نیست. درواقع، مبارزه با آفات پیچیدگی‌های خاص خود را دارد.
البته در این بین، بحث تأمین به‌موقع اعتبارات هم مهم‌است.
این‌که اعتبارات ما با حجم اقداماتی که باید انجام شود همخوانی ندارد، موضوع دیگری است. اما بحث پایش و روندیابی که به پیشگیری و یا کنترل به‌موقع آفات منجر می‌شود مهم است. سازوکار پیشگیری در کنترل بسیاری از گونه‌های آفات پاسخگو نیست، اما کنترل آنها در زمان طلایی بسیار کارساز است. یعنی اگر ما اطلاع داشته باشیم و به‌موقع اقدام کنترلی انجام دهیم، در این حوزه می‌توانیم موفق عمل کنیم.
چه مسائلی سبب می‌شود که این زمان طلایی برای مبارزه با آفات را از دست بدهید؟
مسائل مختلفی در این موضوع نقش دارند، مانند دیر اختصاص‌یافتن اعتبار، مناطق صعب‌العبور و درنهایت زمان‌بر شدن انتخاب پیمانکار.
در بحث پایش با چه مشکلاتی مواجه هستید؟
درخصوص پایش و مانیتورینگ باید در نظر داشت که عرصه‌های تحت مدیریت سازمان بسیار وسیع است. برای نمونه، ما در هر استان یک گیاه‌پزشک در اختیار داریم. به‌همین‌دلیل، سازمان منابع طبیعی با ارائه آموزش به دیگر نیروهای سازمانی و مردم قصد دارد آنها را به دستیاران گیاه‌پزشکی سازمان تبدیل کند. به این شکل، آنها کوچک‌ترین مشکلات را به گیاه‌پزشک سازمان اطلاع خواهند داد.
اشاره کردید که کمیته‌های زیادی در بررسی آفات و بیماری‌ها نقش دارند. برآورد این کمیته‌ها از شرایط آفات و بیماری در جنگل چیست؟
اعلام خطر در این حوزه خیلی وقت است که انجام شده و هر سال هم جدی‌تر می‌شود.
سایر نهادها چگونه می‌توانند به حفظ جنگلهای کشور کمک کنند؟
سازمان‌های زیادی نقش دارند. برای نمونه، سازمان برنامه و بودجه با تخصیص اعتبارات مناسب می‌تواند کمک کند. جهادکشاورزی در بحث کشاورزی زیراشکوب و چرای دام مؤثر است. وزارت صمت در بحث معدنکاوی در اراضی جنگلی تأثیرگذار است. وزارت نیرو برای تأمین حقابه‌ها می‌تواند به جنگل کمک کند. وزارت نفت نیز درخصوص سوخت‌رسانی به روستاییان و استخراج نفت براساس استانداردها می‌تواند در حفظ منابع طبیعی کمک‌کننده باشد.
چند درصد از مساحت جنگلهای کشور گرفتار آفات و بیماری است و چرا آمارهای متفاوتی در این خصوص مطرح‌می‌شود؟
عدد عرصه‌های آلوده به آفات با عدد عرصه‌هایی که شرایط بحرانی دارند متفاوت است؛ یعنی باید توجه داشت که برخی آفات و بیماری‌ها به خودی خود مضر نیستند و جزو تنوع زیستی محسوب می‌شوند. به عبارت دیگر، وقتی جمعیت موجوداتی مانند پروانه و لاروها از حد زیان عبور می‌کند، شرایط طغیان آفات ایجاد می‌شود. برای نمونه، تشی (جوجه‌تیغی) را در بسیاری از مناطق جنگلی داریم، اما وقتی تعداد آنها در یک منطقه افزایش می‌یابد و به درختان آسیب جدی می‌زنند، دیگر به چشم آفت به آنها نگاه می‌شود. به این ترتیب، از ۳۱شهریور ۱۴۰۳ تا به امروز، ۹۴۰هزار و ۷۹۳هکتار از جنگل‌ها، مراتع و بیابان‌های کشور دچار آلودگی است که ۴۷۸هزار و ۵۸هکتاراز این اراضی آلوده در مناطق جنگلی قرار دارد و در این میان، ۱۸۰هزار و ۴۰ هکتار از عرصه‌های جنگلی کشور در شرایط بحرانی طغیان آفات قرار دارد.
چند نوع آفت و بیماری اکنون جنگلهای کشور را به‌صورت جدی تهدید می‌کند؟
۲۸ نوع آفت در جنگلهای کشور تا به امروز مهم بوده‌اند. البته تعداد آفات و بیماری‌های شناسایی‌شده در جنگل‌ها خیلی بیشتر است. سه آفت جوانه‌خوار بلوط، برگ‌خوار سفید بلوط و لورانتوس (گیاه نیمه‌انگلی) به‌ترتیب بیشترین طغیان را‌داشته‌اند.
معیار شما برای بحرانی نامیدن شرایط یک آفت در جنگل‌چیست؟
چنانچه ۴۰درصد از یک پایه در جنگل آلوده شود و ۵۰درصد از این پایه آلوده نیز در یک عرصه وجود داشته باشد، شرایط بحرانی است. مثلا یک هکتار جنگل را در نظر بگیرید. در این یک هکتار صد درخت وجود دارد.اگر از این تعداد،۵۰ درخت تا ۴۰درصد به بالا آلوده شود، شرایط بحرانی شده است.
اما به نظر می‌رسد درخصوص برخی گونه‌ها ما از شرایط بحرانی نیز عبور کرده‌ایم. برای نمونه، ۴۰میلیون اصله درخت شمشاد ما نابود شد. چنین شرایطی چه تعریفی دارد؟
در موضوع شمشاد، ما با یک آفت نوظهور مواجه بودیم. درواقع، طغیان آفات و بیماری را به‌طور همزمان داشتیم. در این میان باید توجه داشت وقتی میزان تاب‌آوری در یک عرصه به دلایلی مانند تفرج بی‌برنامه، بهره‌برداری بیش از حد، تغییرات اقلیمی و برداشت آب‌های زیرزمینی پایین می‌آید، با کوچک‌ترین آفت، درختان از بین می‌روند.
آیا اکنون در محیط طبیعی کشور گونه شمشاد را داریم؟
در محیط طبیعی مساحت اندکی از شمشاد سالم تا کمی آلوده باقی مانده است. در باغ بذر فریدون‌کنار تولید نهال از پایه مقاوم انجام و به‌عنوان ذخیره نگهداری می‌شود. ضمنا در نیروگاه بهشهر هم مقدار کمی شمشاد دست‌نخورده و سالم موجود است.
اعدادی که شما از اراضی آلوده به آفات و بیماری ارائه می‌دهید با خبرهایی که در این حوزه منتشر شده همخوانی ندارد. برای نمونه، گونه شمشاد را از دست داده‌ایم و در کنار آن گفته می‌شود که دومیلیون هکتار از جنگلهای زاگرس گرفتار بیماری زغالی بلوط شده است.
باید در نظر داشت که اعداد و ارقام آفات و بیماری‌ها تجمعی نیستند. مثلا اگر عدد مربوط به مناطق آلوده را هرسال با هم جمع کنیم، از مساحت کشور هم بیشتر می‌شود. علاوه‌براین، آفت موجود زنده است و تحت تأثیر شرایط جوی یا اقدامات مقابله‌ای به حالت تعادل می‌رسد.
مسأله اینجاست که وقتی اقدامات انجام‌شده سازمان منابع طبیعی را با میزان تخریب‌های اتفاق‌افتاده مقایسه می‌کنیم، به نظر نمی‌رسد شرایط بهتر شده باشد. مثلا ساخت‌وساز و کشاورزی در اراضی جنگلی نیز به شکل غیرمستقیم به فراهم‌شدن شرایط برای بروز آفات منجر‌می‌شود.
درست است، این مسائل نیز تاب‌آوری جنگل را کاهش می‌دهد. ساخت‌وساز، چرای دام، کشاورزی زیراشکوب در زاگرس بیداد می‌کند. وقتی کشاورزان از سم استفاده می‌کنند، شکارگران طبیعی آفات را از بین می‌برند.
وقتی این مسائل کاهش پیدا نکرده، چطور می‌توان گفت میزان اراضی جنگلی آلوده کاهش پیدا کرده است؟
در سازمان منابع طبیعی برای مقابله با آفات یک‌سری اقدامات کنترلی انجام می‌دهیم. برای کنترل آفات، ما نمی‌توانیم از هر ترکیبی استفاده کنیم. ترکیبات ما بیولوژیک و اثر آن بطئی است، مثلا دو سال آینده خودش را نشان می‌دهد.
سازمان منابع طبیعی برای مبارزه با آفات و بیماری‌های جنگل چه برنامه‌های دیگری دارد؟
کمیته گیاه‌پزشکی در سازمان منابع طبیعی فعال است که از نمایندگان مؤسسه‌های تحقیقات، دانشگاه، مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، سازمان حفاظت محیط‌زیست تشکیل شده است. این کمیته بر مدیریت آفات و بیماری‌ها در عرصه‌های منابع طبیعی نظارت می‌کند. به این ترتیب، برای انتخاب شیوه مبارزه با آفات، این کمیته تشکیل جلسه می‌دهد و پس از تهیه دستورالعمل مشخص، آن را ابلاغ می‌کند.
برای مبارزه با آفات از چه ترکیب‌هایی بیشتر استفاده‌می‌کنید؟
در منابع طبیعی نمی‌توان از هر ترکیبی استفاده کرد. برای مثال، جهت مبارزه با پروانه‌ها مثل جوانه‌خوار بلوط، از یک ترکیب بیولوژیک استفاده می‌کنیم که برای منابع آب و خاک هیچ ضرری ندارد. جالب است بدانید ما جزو سه کشور تولیدکننده ترکیب در منطقه هستیم. علاوه‌براین، به‌صورت پایلوت نیز مبارزه تلفیقی را دنبال می‌کنیم. این درحالی‌است که سامانه جامع اطلاعات رقومی آفات و بیماری‌ها نیز در حال ایجاد است و از طریق این سامانه و با استفاده از هوش‌مصنوعی، روندیابی آفات و بیماری‌ها قابل آنالیز خواهد بود و به این شکل می‌توان در پیش‌بینی طغیان آفات و بیماری‌ها عملکرد بهتری داشت.
انتقاد دیگری که به سازمان منابع طبیعی می‌شود این است که برای مقابله با آفات و بیماری‌ها به پیشگیری نمی‌پردازد.
باید توجه داشت که پیشگیری از آفات و بیماری‌ها مثل حریق نیست و کاملا متفاوت است. برای مثال، درخصوص جوانه‌خوار بلوط، پیشگیری باید بعد از مرحله لاروی و در دوره زمستان‌گذرانی انجام شود، اما شفیره‌های این آفت آن‌قدر ریز هستند که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شوند. به‌این‌ترتیب، جمع‌آوری شفیره‌ها امکان‌پذیر نیست. درواقع، مبارزه با آفات پیچیدگی‌های خاص خود را دارد.
البته در این بین، بحث تأمین به‌موقع اعتبارات هم مهم‌است.
این‌که اعتبارات ما با حجم اقداماتی که باید انجام شود همخوانی ندارد، موضوع دیگری است. اما بحث پایش و روندیابی که به پیشگیری و یا کنترل به‌موقع آفات منجر می‌شود مهم است. سازوکار پیشگیری در کنترل بسیاری از گونه‌های آفات پاسخگو نیست، اما کنترل آنها در زمان طلایی بسیار کارساز است. یعنی اگر ما اطلاع داشته باشیم و به‌موقع اقدام کنترلی انجام دهیم، در این حوزه می‌توانیم موفق عمل کنیم.
چه مسائلی سبب می‌شود که این زمان طلایی برای مبارزه با آفات را از دست بدهید؟
مسائل مختلفی در این موضوع نقش دارند، مانند دیر اختصاص‌یافتن اعتبار، مناطق صعب‌العبور و درنهایت زمان‌بر شدن انتخاب پیمانکار.
در بحث پایش با چه مشکلاتی مواجه هستید؟
درخصوص پایش و مانیتورینگ باید در نظر داشت که عرصه‌های تحت مدیریت سازمان بسیار وسیع است. برای نمونه، ما در هر استان یک گیاه‌پزشک در اختیار داریم. به‌همین‌دلیل، سازمان منابع طبیعی با ارائه آموزش به دیگر نیروهای سازمانی و مردم قصد دارد آنها را به دستیاران گیاه‌پزشکی سازمان تبدیل کند. به این شکل، آنها کوچک‌ترین مشکلات را به گیاه‌پزشک سازمان اطلاع خواهند داد.
اشاره کردید که کمیته‌های زیادی در بررسی آفات و بیماری‌ها نقش دارند. برآورد این کمیته‌ها از شرایط آفات و بیماری در جنگل چیست؟
اعلام خطر در این حوزه خیلی وقت است که انجام شده و هر سال هم جدی‌تر می‌شود.
سایر نهادها چگونه می‌توانند به حفظ جنگلهای کشور کمک کنند؟
سازمان‌های زیادی نقش دارند. برای نمونه، سازمان برنامه و بودجه با تخصیص اعتبارات مناسب می‌تواند کمک کند. جهادکشاورزی در بحث کشاورزی زیراشکوب و چرای دام مؤثر است. وزارت صمت در بحث معدنکاوی در اراضی جنگلی تأثیرگذار است. وزارت نیرو برای تأمین حقابه‌ها می‌تواند به جنگل کمک کند. وزارت نفت نیز درخصوص سوخت‌رسانی به روستاییان و استخراج نفت براساس استانداردها می‌تواند در حفظ منابع طبیعی کمک‌کننده باشد.
