سالروز ثبت جهانی راه‌آهن سراسری ایران میراث صنعتی بی‌نظیر از شمال تا جنوب کشور
راه‌آهن سراسری شمال به جنوب ایران به طول ۱۳۹۴ کیلومتر، که طی ۱۱ سال ساخته و در سال ۱۴۰۰ به ثبت جهانی یونسکو رسید، نمونه‌ای برجسته از میراث صنعتی و معماری بومی کشور به شمار می‌رود و امروز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های اقتصادی، صنعتی و گردشگری ایران شناخته می‌شود.
به‌گزارش روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان، راه‌آهن سراسری شمال به جنوب ایران، محور مهم حمل‌ونقل کشور با طول ۱۳۹۴ کیلومتر است که طی ۱۱ سال (۱۳۰۶ تا ۱۳۱۷) ساخته شد. این اثر تاریخی به‌عنوان میراث صنعتی ایران، شامل چندین ایستگاه، تونل، پل و سایر تأسیسات وابسته به راه‌آهن است که در نوع خود اثری بی‌نظیر به‌شمار می‌رود.
در ساخت و اجرای ایستگاه‌های این مسیر در هر استان، از معماری بومی همان منطقه و بیش از هشت اقلیم الهام گرفته شده است. راه‌آهن ایران از منظر زیرساختی، اقتصادی، صنعتی و به‌ویژه گردشگری دارای اهمیت بسیار است و در صورت تدوین صنعت گردشگری ریلی، این مسیر می‌تواند به‌عنوان یک اثر ثبت‌شده جهانی، نقشی اساسی در توسعه اقتصاد گردشگری از شمال به جنوب و بالعکس ایفا کند.
به لحاظ تاریخی، ساخت مسیر راه‌آهن سراسری ایران از بندر ترکمن در شمال کشور آغاز و به بندر امام خمینی(ره) در جنوب منتهی شد. تصویب احداث راه‌آهن ایران در سال ۱۳۰۵ انجام و یک‌سال بعد عملیات ساخت این مسیر توسط مهندسان ایرانی، آلمانی و آمریکایی آغاز شد.
اگرچه پیشینه احداث و بهره‌برداری موفق نخستین راه‌آهن در ایران به دوره قاجار و سال ۱۲۲۷ خورشیدی (۱۸۴۸ میلادی) بازمی‌گردد؛ مسیری که از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی کشیده شد و بقایای آن همچنان در مسیر رشت به پیربازار و لوکوموتیو بخار آن در محوطه اداره کل بنادر استان گیلان موجود است، اما تحقق کامل آرزوی احداث راه‌آهن سراسری تا سال ۱۳۰۶ به طول انجامید.
در همان سال قرارداد نقشه‌برداری احداث خطوط راه‌آهن با کنسرسیومی متشکل از کمپانی آمریکایی یولن و شرکت‌های آلمانی فیلیپ هولتسمان، ویولیوس برگر و زیمینس باواونیون به ارزش هر کیلومتر حداکثر ۳۶۸ تومان منعقد شد.
پرونده ثبت جهانی مسیر راه‌آهن سراسری شمال–جنوب ایران در یونسکو به هشت ناحیه با ویژگی‌های اقلیمی مشترک در هر ناحیه و متمایز از دیگر نواحی تقسیم شد و ۸۹ ایستگاه منتخب این مسیر به دلیل اهمیت تاریخی و کارکردی مورد مطالعه و مستندسازی قرار گرفت. این مسیر از بندر ترکمن در شمالی‌ترین نقطه آغاز و به بندر امام خمینی(ره) در جنوبی‌ترین نقطه ختم می‌شود و در میانه راه از ایستگاه‌های مهمی همچون قائمشهر، گدوک، گرمسار، تهران، اراک، دورود، شهبازان و اندیمشک عبور می‌کند.
راه‌آهن سراسری ایران به‌عنوان بیست و پنجمین اثر میراث فرهنگی ملموس ایران، در فهرست جهانی یونسکو و در چهل‌وچهارمین اجلاس کمیته میراث جهانی، سوم مرداد ۱۴۰۰ (۲۵ جولای ۲۰۲۱) با عنوان «راه‌آهن شمال–جنوب» به ثبت رسید.
ایستگاه‌های راه‌آهن بندر گز و بندر ترکمن و مسیر ریلی استان به همراه تأسیسات وابسته آن، از ورودی استان تا ایستگاه بندر ترکمن نیز بخشی از پرونده ثبت جهانی راه‌آهن سراسری ایران محسوب می‌شود.
