مشکل بیآبی انکارنشدنی است
ایران با بحران آب مواجه است و این مسأله را نمیتوان انکار کرد. در این میان اما دانشگاهها و دانشگاهیان با انجام تحقیقات و مطالعات مختلف در زمینه مصرف و انتقال آب و همچنین روشهای نوین آبیاری و کاشت و سازگاری با کمآبی میتوانند طرحها و پیشنهادات مختلفی ارائه دهند که اجرایی شدن آنها میتواند منجر به بهبود وضعیت کنونی و رفع بحران بیآبی شود.
علی بیتاللهی، عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفتوگو با جامجم با اشاره به اینکه در دانشگاهها رشتههای مختلف با رویکردهای متعددی تدریس میشود که میتواند نقش مؤثری در رفع بحران آب بازی کند، میگوید: رشتههایی مثل جامعهشناسی و روانشناسی که چگونگی مصرف آب را میتوانند آموزش بدهند و رشتههای فنی و مهندسی که بهطور مستقیم در ساختارهای فیزیکی تصفیه آب و انتقال و استحصال آن مؤثر هستند از این قبیلند. بنابراین همه این رشتهها بهطور مسلم با رویکردهای اجرایی و کاربردی_ و نه بهعنوان یک موضوع غیراجرایی_ میتوانند به رفع چالشهای بزرگ آبی در استانهای مختلف کمک کنند.
او با یادآوری مصرف بالای آب در ایران نسبت به سایر کشورها بیان میکند: مصرف بالای آب در موارد مختلف مثل نظافت، آشپزی، استحمام و... رخ میدهد و بهدلیل اینکه بهای آب اندک است، هیچگونه حساسیتی در مصرف و مدیریت آن وجود ندارد. در این میان، رشتههای دانشگاهی مثل روانشناسی، جامعهشناسی، تغذیه، کشاورزی و... میتوانند مطالعات جدی و آماری در رابطه با کاهش مصرف آب انجام دهند. کشاورزی بزرگترین کانون مصرفی آب در ایران است. بنابراین رشتههای کشاورزی، باغداری، باغبانی و... میتوانند براساس شرایط اقلیمی و زیستمحیطی استانها موضوعاتی مانند سازگاری با کمآبی، کشاورزی و آبیاری نوین براساس توپوگرافی و جغرافیای هر منطقه و روشهای کمهزینه و... را مورد مطالعه قرار دهند و با کمک وزارت جهاد کشاورزی به توسعه آنها کمک کنند. درست است که در حیطه دانشگاه رشتههایی به نحوه مصرف درست آب شرب و بهداشتی توجه دارند اما متأسفانه عدم ارتباط دانشگاه با نهادهای مجری، پاشنه آشیل تحقق این طرحها در کشور است که باعث شده نتایج تحقیقات و مطالعات چندان مورد توجه قرار نگیرد درحالیکه دانشگاه در رابطه با موضوعات روز چون بحران آب میتواند نقش بسیار مؤثری ایفا کند. آنطور که عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی میگوید رشتههای فنی و مهندسی نیز میتوانند در طرحهای انتقال آب نقش داشته باشند و در مواردی اعم از تولید پمپها و کنتورهای هوشمند و تولید لولههای سازگار با محیط زیست، لولهکشی ساختمانها و شناسایی محلهایی که باعث پرتی آب میشوند، کمک حال باشند چراکه در کشور بهطور متوسط ۲۵درصد آب بدون درآمد است و آبهای زیادی بهدلیل نشتی هدر میروند. ضمن اینکه دانشجویان این رشتهها میتوانند به ساخت قطعات تأسیساتی و راهاندازی شبکه آب و فاضلابی که به مصرف آب کمتر منجر شوند کمک کنند.
او در ادامه با اشاره به رشتههایی مثل محیطزیست و جغرافیای شهری و شهرسازی که میتوانند در رفع بحران آب مؤثر باشند، میگوید: دانشجویان این رشتهها میتوانند پیشنهاداتی در رابطه با سازگاری با اقلیم و روشهای نوین آبیاری فضای سبز و مدیریت شهری و مبلمان شهری براساس جغرافیای هر منطقه ارائه دهند تا هم شادابی و فضای بصری شهرها حفظ و هم آب کمتری مصرف شود.
به گفته او، علیرغم تمام ظرفیتهایی که در دانشگاهها برای کاهش بحران آب وجود دارد اما واقعیت این است که عدم ارتباط این نهاد با دستگاههای اجرایی را بهخوبی میتوان احساس کرد؛ موضوعی که از آن میتوان بهعنوان یک نقطه ضعف بزرگ یاد کرد. درواقع بسیاری از رشتههای دانشگاهی توانایی شناسایی نیازهای جامعه و آموزش و تربیت نیرو در این راستا را ندارند. بنابراین میطلبد حلقه واسطی بین دانشگاهها و دستگاههای اجرایی ایجاد شود تا با کمک یکدیگر بتوانند در رفع بحران آب گام بردارند. البته در این میان نباید از نقش وزارت علوم غافل بود.
سال به سال دریغ از پارسال!
سالهاست طرحهای مختلفی برای حل بحران آب در کشور تدوین و برخی از آنها اجرایی شدهاند اما مشکل بیآبی هنوز حل نشده و روزبهروز نیز بر تعداد شهرهایی که با این معضل روبهرو هستند افزوده میشود. جلال رضایینور، استاد گروه مهندسی صنایع، دانشگاه قم و رئیس سابق دانشگاه صنعتی قم نیز در این باره در گفتوگو با جامجم میگوید: بحران آب در ایران به مرز هشدار جدی رسیده است. کاهش نزولات جوی، مدیریت ناکارآمد منابع آب، الگوی مصرف ناپایدار و تغییرات اقلیمی، کشور ما را در مسیر خشکسالی شدیدتر قرار داده است. در این شرایط دشوار انتظار میرود دانشگاهیان و پژوهشگران، پیشگام ارائه راهکارهای عملی و فرهنگسازی برای عبور از این چالش ملی باشند.
او با اشاره به اینکه دانشگاهها تنها مراکز تولید علم نیستند، میگوید: آنان کانونهای تأثیرگذار بر افکار عمومی و نهادهای فرهنگساز جامعه محسوب میشوند. اساتید و دانشجویان میتوانند اقدامات زیادی انجام دهند. این استاد دانشگاه با اشاره به نقش آموزش همگانی دانشگاهها میگوید: برگزاری کارگاهها، کمپینهای آگاهسازی و تدوین محتوای آموزشی ساده برای عموم مردم (از دانشآموزان گرفته تا کشاورزان و صنعتگران) درباره ارزش آب و روشهای صرفهجویی توسط دانشگاهها میتوانند نقش مؤثری در آموزش شهروندان رقم بزند.
این مدرس دانشگاه در ادامه به اهمیت ترویج الگوی صحیح از سوی دانشگاهها اشاره میکند و میگوید: استفاده از ظرفیت شبکههای اجتماعی، همکاری با رسانههای ملی و محلی و ارائه الگوهای موفق مصرف بهینه آب در بخشهای مختلف میتواند منجر به ترویج الگوی صحیح مصرف شود.
عضو هیأت علمی دانشگاه قم در ادامه سخنانش به اهمیت گفتمانسازی علمی در کاهش بحران آب اشاره میکند و میگوید: تبدیل بحران آب از یک موضوع سیاسی به یک مسأله علمی -فرهنگی فراگیر در جامعه از طریق میزگردها، مقالات عمومی و ارتباط با نهادهای مدنی مسلما میتواند حساسیت اجتماعی ایجاد کند. ضمن اینکه در کنار فرهنگسازی، دانشگاهها باید بر تولید دانش کاربردی و فناوریهای مقرونبهصرفه تمرکز کنند.
بهگفته او، یک حوزه امیدبخش و کمتر مورد توجه، استفاده حداکثری از آبهای خاکستری است. به پسابهای نسبتا پاک حاصل از فعالیتهای روزمره (مانند شستوشوی لباس، ظروف و استحمام) که قابلیت بازیافت و استفاده مجدد در مصارف غیرشرب مانند آبیاری فضای سبز، فلاشتانکها و شستوشوی محوطه را دارند، آب خاکستری میگویند. حجم قابل توجهی از مصرف آب شهری منجر به تولید آب خاکستری میشود. بازیافت این منبع، فشار بر منابع آب شیرین و سفرههای زیرزمینی را بهشدت کاهش میدهد.
این استاد دانشگاه با اشاره به نقش پژوهشگران در ترویج استفاده از آبهای خاکستری میگوید: طراحی سامانههای ارزان و کارآمد، توسعه فناوریهای بومی و ساده برای جداسازی، تصفیه اولیه و توزیع آب خاکستری در سطح خانگی، مجتمعها و صنایع و همچنین تدوین استانداردها و پروتکلها و پژوهش در زمینه ایمنی بهداشتی و تعیین استانداردهای ملی برای مصارف مجاز آب خاکستری بازیافتی میتواند در این مسیر بسیار کارگشا باشد. استفاده از آبهای خاکستری مزایای اقتصادی و زیستمحیطی بسیاری دارد.
او با بیان اینکه دولت و شهرداریها میتوانند با اختصاص یارانه، تسهیلات کمبهره و الزامات قانونی در ساختمانسازی، استفاده از سامانههای آب خاکستری را تشویق کنند، میگوید: صنایع نیز با بهرهگیری از پژوهشهای دانشگاهی میتوانند نقش بزرگی در بازیافت و استفاده مجدد از آب ایفا کنند. بهگفته این عضو هیأت علمی دانشگاه قم، بحران آب چالشی اگزیستانسیالی است که عبور از آن تنها با عزم ملی، تغییر الگوی مصرف و بهکارگیری فناوریهای نوین ممکن است. دانشگاهیان ایران بهعنوان مغزهای متفکر جامعه مسئولیتی سنگین در هر دو عرصه فرهنگسازی و تولید راهکارهای عملی مانند توسعه گسترده استفاده از آبهای خاکستری برعهده دارند. زمان آن فرا رسیده که علم را از برج عاج به متن جامعه آورده و گامهای عملی برای حفظ آینده آبی ایران برداریم.
جزیرهای عمل کردن ممنوع!
در این بین مسائلی نیز وجود دارد که سبب میشود دانشگاهها نتوانند در بحرانهایی که جامعه را تهدید میکند بهدرستی عمل کنند. بهرام نادی، عضو هیأت علمی دانشگاه نجفآباد در این باره به جامجم میگوید: دانشگاهها در برنامهریزیهای بلندمدتی که از آنها خواسته میشود نقش مؤثری دارند اما در برنامههای کوتاهمدت نمیتوانند با سرعت عمل وارد عمل شوند. بهگفته او طرحها و پروژههای آبی باید بهصورت منطقی باشند تا دانشگاه بتواند در آنها دخالت کند. این درحالی است که بسیاری از طرحها اینگونه نیستند و بنابر الزام و برخی سیاستها و رویکردها اجرا میشوند. او با اشاره به جزیرهای عمل کردن دستگاهها و نهادهای مختلف و عدم ارتباط میان آنها میگوید: این موضوع باعث شده مشکلات زیادی بهوجود آید. برای مثال، حین مسکنسازی کسی توجهی به منابع آبی ندارد و گفته میشود وزارت نیرو ملزم است آب مورد نیاز را تأمین کند. این بیتوجهی به منابع آبی باعث شده تهران روزبهروز توسعه یابد و با مشکلات زیادی مواجه شود. بهگفته او دانشگاه هم از این قاعده مستثنی نیست و بهصورت جزیرهای و بدون شناسایی نیازهای روز عمل میکند. تا زمانی که دستگاهها بدون هماهنگی و براساس منافع خود عمل کنند، مسلما مشکل آب حل نخواهد شد.