بحران پنهان در صادرات کشاورزی
بازار جهانی محصولات کشاورزی، میدان رقابتی تنگاتنگی است که در آن کشورها برای به‌دست‌آوردن سهم بیشتر، به دقت بر کیفیت و ایمنی محصولات وارداتی نظارت می‌کنند. در این میان، صادرات برخی محصولات ایرانی طی سال‌های اخیر با چالش بزرگی مواجه شده که عبارت است از برگشت‌خوردن محموله‌ها از سوی کشورهای مقصد به‌دلیل باقی‌ماندن سموم بیش‌از‌حد مجاز یا عدم رعایت استانداردهای کیفی.
این اتفاق، نه فقط لطمه‌ای به اعتبار تجاری کشور می‌زند، بلکه فرصت‌های صادراتی را نیز برای مدت‌ها از بین می‌برد. کشورهای خریدار، به محض مشاهده چند مورد تخلف یا محصول ناسالم، حساسیت‌ها و محدودیت‌های بیشتری اعمال می‌کنند و حتی بازار را به‌طور کامل به رقبا می‌سپارند.
فهرست محصولات برگشت‌خورده و دلایل آن
در چند سال گذشته، چندین محصول صادراتی ایران در مرزهای کشورهای مقصد متوقف یا مرجوع شده است. فلفل‌دلمه‌ای یکی از این موارد بوده است. دلیل برگشت این محصول از روسیه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس، به دلیل باقی‌ماندن سموم بالاتر از حد مجاز و عدم رعایت «دوره کارنس» -فاصله زمانی بین آخرین سم‌پاشی و برداشت محصول- گزارش شده است. همچنین در مقطعی، سیب‌زمینی‌های ایرانی به‌دلیل داشتن لکه‌های قهوه‌ای ناشی از بیماری قارچی و باقیمانده سموم، از عراق و روسیه برگشت خورده است.
به‌غیر از این دو محصول، کیوی‌های ایرانی نیز در زمانی دیگر، به‌دلیل استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده غیرمجاز پس از برداشت از هند و روسیه برگشت خورد و خیار گلخانه‌ای نیز به‌دلیل آلودگی میکروبی و سموم از کشورهای آسیای میانه برگشت خورده. پسته نیز که از محصولات اصلی صادراتی ایرانی محسوب می‌شود، به‌دلیل سموم قارچی آفلاتوکسین از اروپا برگشت خورد. همچنین گزارشاتی مبنی بر برگشت محصولات ایرانی نظیر هویج و کلم از کشورهای آسیای میانه، به‌دلیل آلودگی میکروبی و سموم وجود دارد.
این موارد نشان می‌دهد که مشکل، محدود به یک محصول یا یک بازار خاص نیست و طیف گسترده‌ای از تولیدات کشاورزی ایران را درگیر کرده است.
سموم و نظارت ناکافی
در بسیاری از موارد برگشت محصول، ردپای باقیمانده سموم کشاورزی به‌چشم می‌خورد. استفاده بی‌رویه یا غیرعلمی از سموم شیمیایی، به‌ویژه سموم وارداتی بی‌کیفیت یا قاچاق، عامل اصلی این مشکل است. دوره «کارنس» در بسیاری از مزارع رعایت نمی‌شود. این یعنی محصول پیش از آن‌که مواد شیمیایی موجود در آن به حدمجاز برسد، برداشت و
صادر می‌شود.
مشکل زمانی پیچیده‌تر می‌شود که در برخی مناطق، نظارت مؤثر بر کیفیت سموم و میزان مصرف آنها وجود ندارد. نبود آزمایشگاه‌های مجهز در مبدا و کنترل کیفیت پیش از صادرات، باعث می‌شود که محصول تا رسیدن به کشور مقصد، بدون ارزیابی دقیق وارد چرخه صادرات شود.
چرخه معیوب
بازار سموم کشاورزی در کشور، علاوه بر بخش رسمی، میزبان شبکه‌ای غیررسمی و غیرشفاف است که گاهی با عنوان «مافیای سم» شناخته می‌شود. این شبکه با واردات یا توزیع سموم بی‌کیفیت و بدون برچسب‌های استاندارد، عملا کشاورزان را در مسیر استفاده از مواد ارزان اما خطرناک قرار می‌دهد. برخی ممکن است تصور کنند که مشکل فقط به رفتار کشاورزان مربوط است اما واقعیت این است که مسأله، یک زنجیره ناقص و چندلایه است. ضعف در سیاست‌گذاری و تدوین استانداردهای اجباری، کمبود زیرساخت‌های آزمایشگاهی و تجهیزات کنترل کیفیت، نبود نظام پایش و ردیابی محصولات از مزرعه تا بندر صادراتی، ناهماهنگی میان نهادهای دولتی و خصوصی و فشار اقتصادی که کشاورز را به سمت انتخاب‌های ارزان اما پرخطر سوق می‌دهد، لایه‌های مختلف این مسأله است. این در حالی است که بدون اصلاح این زنجیره، هر اقدام مقطعی فقط مُسکنی موقت خواهد بود.
مقایسه با رقبا
کشورهایی مانند ترکیه، مصر یا مراکش توانسته‌اند با اجرای سیستم‌های دقیق کنترل کیفیت، جایگاه خود را در بازارهای جهانی تثبیت کنند. این کشورها، پیش از ارسال محصول، چندین مرحله آزمایش و پایش انجام می‌دهند تا ریسک برگشت محموله به حداقل برسد. همین رویکرد باعث شده که حتی در بازارهایی که ایران نیز حضور دارد، آنها سهم بیشتری به دست‌آورند. در مقابل، صادرات ایران هنوز در بسیاری از حوزه‌ها به‌شکل سنتی و بدون استفاده از فناوری‌های نوین پایش و بسته‌بندی انجام می‌شود. این ضعف ساختاری، رقابت با کشورهای دارای استانداردهای سختگیرانه را دشوار می‌کند.
راه‌حل‌ها؛ از آموزش تا شفافیت
برای عبور از این بحران و بازسازی اعتبار صادراتی، مجموعه‌ای از اقدامات ضروری است.
به عنوان مثال ایجاد نظام یکپارچه پایش محصول از مزرعه تا صادرات، با استفاده از فناوری‌های ردیابی و سامانه‌های آنلاین یکی از این اقدامات است. در گام بعدی الزام به انجام آزمایش‌های کیفی در مبدا و صدور گواهی سلامت پیش از صادرات ضرور خواهد بود.
همچنین در این راستا باید مقابله جدی با واردات و توزیع سموم غیرمجاز از طریق شفاف‌سازی بازار و نظارت میدانی صورت گیرد. همچنین باید آموزش گسترده به کشاورزان در مورد دوره کارنس، شیوه مصرف بهینه سموم و روش‌های جایگزین کنترل آفات داده شود.
در مجموع گفتنی است که صادرات کشاورزی نه فقط منبع درآمد و اشتغال برای میلیون‌ها نفر است بلکه بخشی از تصویر بین‌المللی یک کشور را شکل می‌دهد. هر محموله برگشتی، پیامی منفی به بازار جهانی می‌فرستد و رقبا را یک گام جلوتر می‌برد. اگر ساختار نظارتی، آموزشی و حمایتی به سرعت اصلاح نشود، خطر از دست‌دادن بازارهای کلیدی و کاهش شدید سهم صادراتی بسیار جدی خواهد بود.
فهرست محصولات برگشت‌خورده و دلایل آن
در چند سال گذشته، چندین محصول صادراتی ایران در مرزهای کشورهای مقصد متوقف یا مرجوع شده است. فلفل‌دلمه‌ای یکی از این موارد بوده است. دلیل برگشت این محصول از روسیه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس، به دلیل باقی‌ماندن سموم بالاتر از حد مجاز و عدم رعایت «دوره کارنس» -فاصله زمانی بین آخرین سم‌پاشی و برداشت محصول- گزارش شده است. همچنین در مقطعی، سیب‌زمینی‌های ایرانی به‌دلیل داشتن لکه‌های قهوه‌ای ناشی از بیماری قارچی و باقیمانده سموم، از عراق و روسیه برگشت خورده است.
به‌غیر از این دو محصول، کیوی‌های ایرانی نیز در زمانی دیگر، به‌دلیل استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده غیرمجاز پس از برداشت از هند و روسیه برگشت خورد و خیار گلخانه‌ای نیز به‌دلیل آلودگی میکروبی و سموم از کشورهای آسیای میانه برگشت خورده. پسته نیز که از محصولات اصلی صادراتی ایرانی محسوب می‌شود، به‌دلیل سموم قارچی آفلاتوکسین از اروپا برگشت خورد. همچنین گزارشاتی مبنی بر برگشت محصولات ایرانی نظیر هویج و کلم از کشورهای آسیای میانه، به‌دلیل آلودگی میکروبی و سموم وجود دارد.
این موارد نشان می‌دهد که مشکل، محدود به یک محصول یا یک بازار خاص نیست و طیف گسترده‌ای از تولیدات کشاورزی ایران را درگیر کرده است.
سموم و نظارت ناکافی
در بسیاری از موارد برگشت محصول، ردپای باقیمانده سموم کشاورزی به‌چشم می‌خورد. استفاده بی‌رویه یا غیرعلمی از سموم شیمیایی، به‌ویژه سموم وارداتی بی‌کیفیت یا قاچاق، عامل اصلی این مشکل است. دوره «کارنس» در بسیاری از مزارع رعایت نمی‌شود. این یعنی محصول پیش از آن‌که مواد شیمیایی موجود در آن به حدمجاز برسد، برداشت و
صادر می‌شود.
مشکل زمانی پیچیده‌تر می‌شود که در برخی مناطق، نظارت مؤثر بر کیفیت سموم و میزان مصرف آنها وجود ندارد. نبود آزمایشگاه‌های مجهز در مبدا و کنترل کیفیت پیش از صادرات، باعث می‌شود که محصول تا رسیدن به کشور مقصد، بدون ارزیابی دقیق وارد چرخه صادرات شود.
چرخه معیوب
بازار سموم کشاورزی در کشور، علاوه بر بخش رسمی، میزبان شبکه‌ای غیررسمی و غیرشفاف است که گاهی با عنوان «مافیای سم» شناخته می‌شود. این شبکه با واردات یا توزیع سموم بی‌کیفیت و بدون برچسب‌های استاندارد، عملا کشاورزان را در مسیر استفاده از مواد ارزان اما خطرناک قرار می‌دهد. برخی ممکن است تصور کنند که مشکل فقط به رفتار کشاورزان مربوط است اما واقعیت این است که مسأله، یک زنجیره ناقص و چندلایه است. ضعف در سیاست‌گذاری و تدوین استانداردهای اجباری، کمبود زیرساخت‌های آزمایشگاهی و تجهیزات کنترل کیفیت، نبود نظام پایش و ردیابی محصولات از مزرعه تا بندر صادراتی، ناهماهنگی میان نهادهای دولتی و خصوصی و فشار اقتصادی که کشاورز را به سمت انتخاب‌های ارزان اما پرخطر سوق می‌دهد، لایه‌های مختلف این مسأله است. این در حالی است که بدون اصلاح این زنجیره، هر اقدام مقطعی فقط مُسکنی موقت خواهد بود.
مقایسه با رقبا
کشورهایی مانند ترکیه، مصر یا مراکش توانسته‌اند با اجرای سیستم‌های دقیق کنترل کیفیت، جایگاه خود را در بازارهای جهانی تثبیت کنند. این کشورها، پیش از ارسال محصول، چندین مرحله آزمایش و پایش انجام می‌دهند تا ریسک برگشت محموله به حداقل برسد. همین رویکرد باعث شده که حتی در بازارهایی که ایران نیز حضور دارد، آنها سهم بیشتری به دست‌آورند. در مقابل، صادرات ایران هنوز در بسیاری از حوزه‌ها به‌شکل سنتی و بدون استفاده از فناوری‌های نوین پایش و بسته‌بندی انجام می‌شود. این ضعف ساختاری، رقابت با کشورهای دارای استانداردهای سختگیرانه را دشوار می‌کند.
راه‌حل‌ها؛ از آموزش تا شفافیت
برای عبور از این بحران و بازسازی اعتبار صادراتی، مجموعه‌ای از اقدامات ضروری است.
به عنوان مثال ایجاد نظام یکپارچه پایش محصول از مزرعه تا صادرات، با استفاده از فناوری‌های ردیابی و سامانه‌های آنلاین یکی از این اقدامات است. در گام بعدی الزام به انجام آزمایش‌های کیفی در مبدا و صدور گواهی سلامت پیش از صادرات ضرور خواهد بود.
همچنین در این راستا باید مقابله جدی با واردات و توزیع سموم غیرمجاز از طریق شفاف‌سازی بازار و نظارت میدانی صورت گیرد. همچنین باید آموزش گسترده به کشاورزان در مورد دوره کارنس، شیوه مصرف بهینه سموم و روش‌های جایگزین کنترل آفات داده شود.
در مجموع گفتنی است که صادرات کشاورزی نه فقط منبع درآمد و اشتغال برای میلیون‌ها نفر است بلکه بخشی از تصویر بین‌المللی یک کشور را شکل می‌دهد. هر محموله برگشتی، پیامی منفی به بازار جهانی می‌فرستد و رقبا را یک گام جلوتر می‌برد. اگر ساختار نظارتی، آموزشی و حمایتی به سرعت اصلاح نشود، خطر از دست‌دادن بازارهای کلیدی و کاهش شدید سهم صادراتی بسیار جدی خواهد بود.
