پاییز سال ۸۹ بود که قانون هدفمندی یارانهها در دولت دهم اجرا شد و بر این اساس یارانه ۴۵ هزار و ۵۰۰ تومانی به همه افراد پرداخت شد. در آن زمان برخی کارشناسان نسبت به توزیع عام منابع انتقاد داشتند و معتقد بودند این رقم تنها باید به نیازمندان و دهکهای پایین درآمدی پرداخت شود اما این موضوع به نتیجه نرسید. برخی گزارشهای رسمی نیز نشان میدهد جراحی اقتصادی که در آن زمان انجام شد توانست بخشی از مشکلات اقتصاد ایران را حل کند اما در مقابل برخی افراد نسبت به نحوه اجرای آن انتقاد داشتند. برخی کارشناسان بر این باور بودند این قانون خوب با اجرای بد از ریل خارج شد. البته ناگفته نماند دولت وقت در آن زمان برای اجرای فاز دوم اجرای هدفمندی یارانهها طرح خود را به مجلس برد اما نمایندگان مردم مانع آن شدند. قرار بر این بود که یارانه حاملهای انرژی بهمرور حذف شود و بخشی از یارانه حذفشده بهصورت مستقیم برای خانوارها واریز شود و مابقی به بخش عمران و فرهنگ برسد اما به همه اقشار جامعه (فقیر و ثروتمند) پرداخت شد.
علی طیبنیا، زمانی که قرار بود در دولت یازدهم تصدی وزارت امور اقتصادی و دارایی را در دست بگیرد نسبت به حذف یارانه پردرآمدها موضوعاتی را مطرح کرد و معتقد بود پردرآمدها باید از لیست یارانهبگیران حذف و اقشار کمدرآمد یارانه بیشتری دریافت کنند. پس از اینکه دولت یازدهم مستقر شد، حسن روحانی رئیس جمهور وقت ایران در گزارش ۱۰۰ روزه خود اعلام کرد برای حذف یارانه نقدی ثروتمندان باید به حسابهای مردم سرکشی کرد که دولت این کار را انجام نخواهد داد. این در حالی بود که اظهارنظرها درباره دریافت حذف یارانه ثروتمندان همچنان ادامه داشت. اوایل سال ۹۳ بود که علی طیبنیا، وزیر وقت امور اقتصادی و دارایی از حذف یارانه ثروتمندان خبر داد و گفت ۱۰ میلیون نفر از لیست یارانهبگیران نقدی حذف خواهند شد. همچنین در فروردین سال ۹۴ و یکسال پس از این اظهارنظر، وی دوباره اعلام کرد یارانه پردرآمدها بهمرور حذف میشود اما سرعت آن کم است.
زخم دهه ۹۰ بر سیستم یارانه
کارشناسان معتقدند اگر دولتهای یازدهم، دوازدهم و سیزدهم نسبت به ساماندهی و حذف ثروتمندان از لیست یارانهبگیران اقدام جدی انجام داده بودند، اکنون وضعیت درآمدی دولت در شرایط بحرانی قرار نداشت. همچنین گفته میشود دولت یازدهم و دوازدهم به دلیل اینکه برجام اتفاق افتاده بود و درآمدهای دولت در وضعیت مناسبی قرار داشت، این امکان برایش هموارتر بود. در آن زمان دولت اعلام کرده بود کسانی که نیازی به یارانه نقدی ندارند خودشان انصراف دهند که تعداد کمی از افراد از لیست خارج شدند. پس از آن دولت اقدام به حذف یارانه ثروتمندان کرد که برخی افراد نیازمند در لیست حذف قرار گرفتند. درصد خطا باعث شد روند اجرای این طرح نیز با کندی پیش برود. احمد میدری در دولت یازدهم معاون رفاه وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی بود. وی در آن زمان در گفتوگویی که با روزنامه «جامجم» داشت در مورد حذف یارانه ثروتمندان گفته بود: «هدفمندی بودجه و شناسایی گروههای درآمدی در همه کشورها با خطا روبهرو است. در بهترین حالت ۱۰ تا ۱۵درصد خطا وجود دارد وحتی بهترین کشورها ۱۰تا۱۵درصد خطا میکنند. میزان خطای ما نیز همین حدود است. وقتی ۳ میلیون نفر را حذف میکنیم، مثلا ۱۰ درصد خطا داریم که این مقدار میشود ۳۰۰ هزار نفر، یعنی یک شهر، یعنی یک شهر خطا، ولی در صورتی که مردم اعتماد کنند و ما کمک کنیم این اعتماد شکل بگیرد، درصد بسیار بالایی از کسانی را که اعتراض کردند، برگشت دادیم و شروع به بررسی مجدد کردیم.» حالا احمد میدری که اکنون در سمت وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی است اعلام کرده تا پایان تابستان امسال سه دهک بالای درآمدی از لیست دریافت یارانه حذف خواهندشد. این درحالی است براساس تکلیف قانون بودجه سال۱۴۰۴ باید ۳دهک بالای درآمدی از فهرست یارانهبگیران حذف شوند اماصحبت وعده شهریور ماه برای اجرای این قانون داده شده است. برخی کارشناسان اکنون هشدار میدهند اطلاعات پایگاه رفاه ایرانیان بهروز نیست و ممکن است این درصد خطا بیشتر از دوره قبل باشد؛ از این رو دولت باید نظارت خود را در این زمینه بیشتر کند. اگر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با کمک دستگاههای دیگر مانند بانک مرکزی و سازمان امور مالیاتی برای حذف یارانه ثروتمندان اقدام کند درصد خطا کاهش میتواند یابد. از سوی دیگر این وزارتخانه باید اعلام کند معیار دهکبندیها چگونه است و بر چه اساسی افراد از لیست یارانهبگیران حذف خواهند شد. میدری اخیرا با اشاره به قانون بودجه ۱۴۰۴ و پیگیری مجلس برای حذف یارانه ۳ دهک بالای درآمدی از فهرست یارانهبگیران گفت: «اطلاعات افراد را بهروز کردیم. استدلال و دلیل حذف افراد به آنها اعلام خواهد شد.»
تأخیر در اجرای قانون
براساس تکلیف قانون بودجه سال ۱۴۰۴، که در جزو ۶ تبصره ۸ قانون مورد تاکید قرار گرفته است، سازمان هدفمندسازی یارانهها موظف است با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نسبت به تجدیدنظر در مورد افرادی که یارانهشان حذف شده و همچنین نسبت به حذف یارانه خانوارهای غیرمشمول حمایت دولت، بهموجب آییننامهای که توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و با همکاری سازمان برنامه و بودجه کشور و سازمان هدفمندسازی یارانهها ظرف یکماه از لازمالاجراشدن این قانون، اقدام کند. بهار امسال وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی از قطع یارانه ۷۵۰ هزار نفر در دولت چهاردهم خبر داد و گفت: این افراد در دهکهای بالای درآمدی قرار داشتند و برخی از آنها مقیم خارج از کشور بودند. این تعداد نسبت به تکلیف قانونی که حدود ۲۶ میلیون نفر است فاصله زیادی دارد. براساس آخرین گزارش مرکز آمار ایران جمعیت کشور ۸۶ میلیون نفر گزارش شده که هر دهک ۸ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر است. در واقع حذف سه دهک پر درآمد به معنای خارج شدن ۲۵ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر از لیست یارانه بگیران است. طبق اظهارات وزیر کار با حذف سه دهک بالا تنها پنج همت منبع مالی به دست میآید که برای کالابرگ هفت دهک دیگر به ۲۵همت نیاز داریم. بنابراین حذف یارانه دهکهای ۸تا ۱۰کمکی به تأمین منابع کالابرگ نمیکند.
یارانه نقدی دهک دهم حذف شد
خانوارهای دهکهای اول تا سوم به ازای هر نفر ۴۰۰ هزار تومان یارانه نقدی میگیرند که براساس اطلاعات سازمان هدفمندسازی یارانهها از آخرین یارانه نقدی پرداختی در تیرماه امسال ۲۸ میلیون و ۱۴۹ هزار و ۱۹ نفر در این سه دهک قرار دارند. همچنین دهکهای چهارم تا نهم نیز مشمول دریافت یارانه نقدی هستند که به هر نفر ۳۰۰ هزار تومان یارانه تعلق میگیرد. طبق دهکبندی اعلام شده از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، ۴۹ میلیون و ۶۴۲ هزار و ۶۶۵ نفر در دهکهای چهارم تا نهم قرار دارند که یارانه نقدی میگیرند. براساس برآورد مرکز آمار ایران، جمعیت ایران حدود ۸۶ میلیون و ۴۴۳ هزار و ۵۶۷ نفر است که طبق گزارش سازمان هدفمندسازی یارانهها و دهکبندی وزارت رفاه، ۷۷ میلیون و ۷۱۹ هزار و ۶۸۴ نفر از ایرانیان یارانه نقدی دریافت میکنند. این آمار نشان میدهد دهک دهم درآمدی که بخشی از آن طی یک سال گذشته یارانه میگرفت، در چند ماه گذشته از لیست یارانهبگیران حذف شده است. حال براساس اعلام وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، دو دهک ۸ و ۹ نیز از ماه آینده یارانه نمیگیرند.
چند اقدام ضروری برای حذف یارانه سه دهک
شفافیت معیارها: دولت باید اعلام کند ملاک حذف یارانه چیست؛ اعم از میزان درآمد، دارایی، گردش حساب بانکی یا مالکیت املاک و خودرو. این شفافیت مانع از شکلگیری شایعات و بیاعتمادی خواهد شد.
ایجاد سامانه اعتراض و بازبینی: خانوارهایی که معتقدند به اشتباه در فهرست حذف قرار گرفتهاند باید بتوانند از طریق سامانه حمایتی یا تلفنی اعتراض خود را اعلام کنند و اعتراضشان در کوتاهترین زمان ممکن بررسی شود.
کاهش خطاهای آماری: تکمیل بانک اطلاعات رفاه ایرانیان و اتصال دادههای مالیاتی، بیمه، بانکی و ملکی، شرط اصلی اجرای دقیق این سیاست است.
یارانه این گروهها حذف میشود
پس از روی کار آمدن دولت چهاردهم و تاکید کارشناسان و نمایندگان مجلس بر حذف یارانه نقدی سه دهک بالای درآمدی، دولت در اواخر آبان ماه سال گذشته آییننامه و شاخصهای حذف یارانه این افراد را تصویب کرد و قرار بود یک هفته بعد اجرایی شود. با این حال به نظر میرسد عزم دولت در این اقدام جدی است و طبق گفته احمد میدری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی اطلاعات افراد در سامانه رفاه ایرانیان بهروز شده و به افرادی که مشمول حذف میشوند، قبل از حذف اطلاع داده میشود که براساس چه استدلالی یارانه نقدی آنها قطع خواهد شد. طبق اظهارات وزیر رفاه، حذف یارانه سه دهک باید در دولت تصویب و تأیید شود که احتمالا تا هفته آینده مورد بررسی قرار خواهد گرفت. این اظهار نظر نشان میدهد آییننامه و معیار شناسایی حذف یارانه افراد در تا پایان هفته آینده نهایی خواهد شد تا در شهریورماه اجرایی شود. براساس آییننامهای که سال گذشته برای تعیین سه دهک پردرآمد و حذف یارانه آنها به تصویب هیأت وزیران رسیده بود ۶ شاخص کلی برای تعیین تکلیف دهکبندیها برای سال ۱۴۰۳ تعیین شده بود. براساس آن، خانوارهای دارای املاک و مستغلات لوکس با ارزش بالای ۳۵ میلیارد تومان، خانوارهای دارای یک یا چند خودروی سواری یا با ارزش بیش از ۳ میلیارد تومان، خانوارهایی با درآمدهای بالاتر از سقف مشخص شده در آییننامه سال گذشته، خانوارهایی با میزان خرید بالاتر ازحد تعیین شده از طریق حسابهای غیرتجاری، ایرانیان مقیم خارج از کشور براساس اعلام وزارت امور خارجه و خانوارهایی با بیش از پنج سفر خارجی در سال جزو این گروهها محسوب میشوند. با این حال طی سالهای گذشته به دلیل نقص در دادهها، اجرای صحیح دهکبندی با مشکلات جدی مواجه شد اما اجرای دو شاخص شفاف شامل حذف یارانه ایرانیان مقیم خارج از کشور و افرادی که بیش از ۵ بار در سال به خارج از کشور سفر کردهاند، میتواند صرفهجویی چندهزار میلیارد تومانی بهدنبال داشته باشد. فروردین امسال یارانه نقدی ۴۳۶ هزار نفر قطع شده بود، به طوری که در اسفند ۱۴۰۳، جعمیت یارانهبگیران دهکهای چهارم تا نهم، ۵۰ میلیون و ۴۰۹ هزار و ۶۱۰ نفر بود اما این عدد در فروردین سال جاری به ۴۹ میلیون و ۹۷۲ هزار و ۹۹۲ نفر رسید. با این حال در فروردین امسال ۷۷ میلیون و ۸۵۴هزار و ۷۹۳ نفر در دهکهای اول تا نهم یارانه نقدی گرفته بودند. احمد میدری، در ابتدای سال گفته بود مالکان خانههایی که درآمدی بیش از ۳۰ میلیون تومان در ماه دارند، مشمول حذف یارانه خواهند شد.