تراکم علیه جمعیت
صبح در پایتخت بلبشوست؛ از صدای بوق ماشین‌ها و ترافیک قفل‌شده معابر و خیابان‌ها گرفته تا ویراژ موتورها روی روان مردم. تهران برخلاف تمام توصیه‌های مسئولان و حتی تصمیمات عجیبی همچون گران‌سازی شهر دارد شلوغ‌تر می‌شود. این تجمع جمعیتی در تهران، هرچند پیامدهای منفی زیادی دارد، اما دلیل اصلی و اولیه آن تمرکزگرایی امکانات و جذابیت پایتخت است.
انتقال پایتخت یا افزایش هزینه‌های زندگی در تهران تأثیری در این روند ندارد. اما سوال این است که این ناهنجاری جمعیتی چگونه شکل گرفته است و درواقع، چه عواملی باعث تراکم جمعیت در ایران شده است؟
توزیع نامتوازن جمعیت
تراکم جمعیتی ایران به‌طور متوسط بر اساس داده‌های موجود، حدود ۳۹ نفر بر هکتار در شهرهای کشور است. اگرچه این مقدار به‌دلیل نبود اطلاعات دقیق از حدود ۴۰۰ شهر کوچک‌تر (با جمعیت کمتر از ۵۰هزار نفر) ممکن است کمتر باشد اما توزیع جمعیتی در ایران به‌شدت نامتوازن است و به عوامل محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بستگی دارد.
شلوغ‌ترین و خلوت‌ترین شهرها
بیشترین تراکم جمعیتی در مناطق شمالی و غربی کشور (مانند استان‌های تهران، گیلان و مازندران) مشاهده می‌شود. برای مثال، گلستان (در استان تهران) با ۱۸۴نفر بر هکتار پرتراکم‌ترین شهر ایران است، درحالی‌که تراکم خود تهران ۱۴۱ نفر بر هکتار گزارش شده است. کلانشهرها (هشت شهر با جمعیت بالای یک‌میلیون نفر) میانگین تراکم ۹۱ نفر بر هکتار دارند. مناطق شرقی و مرکزی کشور مانند یزد، کرمان و شهرکرد تراکم کمتری دارند، به‌طوری‌که شهرکرد با ۳۸ نفر بر هکتار کمترین تراکم را در میان مراکز استان‌ها به خود اختصاص داده است. شهرهای اقماری اطراف کلانشهرها، مانند شهرهای اطراف تهران، به‌دلیل مهاجرت و وابستگی اقتصادی به شهرهای مادر، تراکم جمعیتی بالایی دارند.
دوران جذابیت شهری
بیش از ۷۵درصد جمعیت ایران در مناطق شهری زندگی می‌کنند و این رقم تا سال۱۴۲۰ممکن است به ۸۶درصد برسد. این افزایش شهرنشینی به‌رشد تراکم در کلانشهرها منجر شده است. استان تهران بیش از ۲۱ درصد جمعیت شهری کشور را در خود جای داده، درحالی‌که استان‌هایی مانند کهگیلویه‌وبویراحمد تنها ۰.۶۷درصد ازجمعیت شهری رادارند.تراکم در شهرهای کوچک به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کمتر از کلانشهرهاست. به‌عنوان‌مثال،شهرهایی مانند خرمشهر(۸.۸۵نفربرهکتار) و اقلید (۶.۶نفربرهکتار)کم‌تراکم‌ترین شهرها هستند،درحالی‌که گوهردشت(۱۱۱۳ نفر بر هکتار)وزرقان(۸۵۵.۹نفر بر هکتار) در میان پرتراکم‌ترین‌ها قرار دارند.
ناهنجاری جمعیتی چقدر هزینه دارد؟
تراکم جمعیتی نامتوازن و افزایش شهرنشینی در ایران پیامدهای متعددی در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و سیاسی به‌دنبال دارد. تمرکز جمعیت در کلانشهرها (مانند تهران که ۲۱ درصد جمعیت شهری کشور را در خود جای داده) باعث توزیع نامتوازن ثروت، فرصت‌های شغلی و زیرساخت‌ها شده و مناطق کم‌جمعیت از دسترسی به منابع ملی محروم مانده‌اند. از سوی دیگر تراکم بالادرکلانشهرهابه کاهش سرانه خدمات شهری مانندحمل‌ونقل، آب وبرق منجرشده و هزینه‌های اقتصادی را افزایش می‌دهد. افزایش تراکم در شهرها با مشکلاتی مانند اسکان غیررسمی و کمبود مسکن همراه است که برنامه‌ریزی شهری را دشوار می‌کند.
کیفیت آب می‌رود
تراکم بالای جمعیتی در کلانشهرها باعث شلوغی، کاهش امنیت و مشکلات روانی و اجتماعی می‌شود. مهاجرت گسترده از مناطق کم‌تراکم به کلانشهرها باعث رهاشدن امکانات در مناطق کم‌جمعیت و افزایش فشار بر شهرهای بزرگ شده است. با کاهش نرخ باروری و تمرکز جمعیت در شهرها، ایران در معرض پیری جمعیت قرار دارد، که می‌تواند کمبود نیروی کار جوان و کاهش تولید اقتصادی را در پی داشته باشد؛ البته که تراکم بالا در مناطق شهری، به‌ویژه در تهران که دوبرابر ظرفیت منابع آب خود جمعیت دارد، باعث تخریب منابع محیطی و مشکلات آبی شده است.
انگیزه برای بازگشت
به نظرمی‌رسد به‌طورکلی انگیزه اصلی سکونت درمناطق متراکم کلانشهری، اشتغال ومعیشت باشد،علاوه‌برآن، برخورداری از امکانات و مواهب شهرهای بزرگ نیز انگیزه قوی‌تری برای متراکم‌تر شدن جمعیتی گستره‌های کلانشهری است. بدیهی است که در چنین حالتی اقدام براساس عدالت و پخش عادلانه امکانات به‌ویژه در محدوده‌های دوردست، تامین مسکن در مناطق دور از هاله‌های پرتراکم جمعیتی، تامین شغل و تسهیل‌گری در معیشت مردم، توزیع امکانات بهداشتی و درمانی و ظرفیت‌های دیگری نظیر این موارد در مناطق دور از پهنه‌های متراکم جمعیتی، می‌تواند در کاهش چگالی جمعیتی در محدوده‌های پرچالش و آسیب‌پذیر و پرجمعیت کلانشهری مؤثر باشد.
توزیع نامتوازن جمعیت
تراکم جمعیتی ایران به‌طور متوسط بر اساس داده‌های موجود، حدود ۳۹ نفر بر هکتار در شهرهای کشور است. اگرچه این مقدار به‌دلیل نبود اطلاعات دقیق از حدود ۴۰۰ شهر کوچک‌تر (با جمعیت کمتر از ۵۰هزار نفر) ممکن است کمتر باشد اما توزیع جمعیتی در ایران به‌شدت نامتوازن است و به عوامل محیطی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بستگی دارد.
شلوغ‌ترین و خلوت‌ترین شهرها
بیشترین تراکم جمعیتی در مناطق شمالی و غربی کشور (مانند استان‌های تهران، گیلان و مازندران) مشاهده می‌شود. برای مثال، گلستان (در استان تهران) با ۱۸۴نفر بر هکتار پرتراکم‌ترین شهر ایران است، درحالی‌که تراکم خود تهران ۱۴۱ نفر بر هکتار گزارش شده است. کلانشهرها (هشت شهر با جمعیت بالای یک‌میلیون نفر) میانگین تراکم ۹۱ نفر بر هکتار دارند. مناطق شرقی و مرکزی کشور مانند یزد، کرمان و شهرکرد تراکم کمتری دارند، به‌طوری‌که شهرکرد با ۳۸ نفر بر هکتار کمترین تراکم را در میان مراکز استان‌ها به خود اختصاص داده است. شهرهای اقماری اطراف کلانشهرها، مانند شهرهای اطراف تهران، به‌دلیل مهاجرت و وابستگی اقتصادی به شهرهای مادر، تراکم جمعیتی بالایی دارند.
دوران جذابیت شهری
بیش از ۷۵درصد جمعیت ایران در مناطق شهری زندگی می‌کنند و این رقم تا سال۱۴۲۰ممکن است به ۸۶درصد برسد. این افزایش شهرنشینی به‌رشد تراکم در کلانشهرها منجر شده است. استان تهران بیش از ۲۱ درصد جمعیت شهری کشور را در خود جای داده، درحالی‌که استان‌هایی مانند کهگیلویه‌وبویراحمد تنها ۰.۶۷درصد ازجمعیت شهری رادارند.تراکم در شهرهای کوچک به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کمتر از کلانشهرهاست. به‌عنوان‌مثال،شهرهایی مانند خرمشهر(۸.۸۵نفربرهکتار) و اقلید (۶.۶نفربرهکتار)کم‌تراکم‌ترین شهرها هستند،درحالی‌که گوهردشت(۱۱۱۳ نفر بر هکتار)وزرقان(۸۵۵.۹نفر بر هکتار) در میان پرتراکم‌ترین‌ها قرار دارند.
ناهنجاری جمعیتی چقدر هزینه دارد؟
تراکم جمعیتی نامتوازن و افزایش شهرنشینی در ایران پیامدهای متعددی در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و سیاسی به‌دنبال دارد. تمرکز جمعیت در کلانشهرها (مانند تهران که ۲۱ درصد جمعیت شهری کشور را در خود جای داده) باعث توزیع نامتوازن ثروت، فرصت‌های شغلی و زیرساخت‌ها شده و مناطق کم‌جمعیت از دسترسی به منابع ملی محروم مانده‌اند. از سوی دیگر تراکم بالادرکلانشهرهابه کاهش سرانه خدمات شهری مانندحمل‌ونقل، آب وبرق منجرشده و هزینه‌های اقتصادی را افزایش می‌دهد. افزایش تراکم در شهرها با مشکلاتی مانند اسکان غیررسمی و کمبود مسکن همراه است که برنامه‌ریزی شهری را دشوار می‌کند.
کیفیت آب می‌رود
تراکم بالای جمعیتی در کلانشهرها باعث شلوغی، کاهش امنیت و مشکلات روانی و اجتماعی می‌شود. مهاجرت گسترده از مناطق کم‌تراکم به کلانشهرها باعث رهاشدن امکانات در مناطق کم‌جمعیت و افزایش فشار بر شهرهای بزرگ شده است. با کاهش نرخ باروری و تمرکز جمعیت در شهرها، ایران در معرض پیری جمعیت قرار دارد، که می‌تواند کمبود نیروی کار جوان و کاهش تولید اقتصادی را در پی داشته باشد؛ البته که تراکم بالا در مناطق شهری، به‌ویژه در تهران که دوبرابر ظرفیت منابع آب خود جمعیت دارد، باعث تخریب منابع محیطی و مشکلات آبی شده است.
انگیزه برای بازگشت
به نظرمی‌رسد به‌طورکلی انگیزه اصلی سکونت درمناطق متراکم کلانشهری، اشتغال ومعیشت باشد،علاوه‌برآن، برخورداری از امکانات و مواهب شهرهای بزرگ نیز انگیزه قوی‌تری برای متراکم‌تر شدن جمعیتی گستره‌های کلانشهری است. بدیهی است که در چنین حالتی اقدام براساس عدالت و پخش عادلانه امکانات به‌ویژه در محدوده‌های دوردست، تامین مسکن در مناطق دور از هاله‌های پرتراکم جمعیتی، تامین شغل و تسهیل‌گری در معیشت مردم، توزیع امکانات بهداشتی و درمانی و ظرفیت‌های دیگری نظیر این موارد در مناطق دور از پهنه‌های متراکم جمعیتی، می‌تواند در کاهش چگالی جمعیتی در محدوده‌های پرچالش و آسیب‌پذیر و پرجمعیت کلانشهری مؤثر باشد.
