امام رضا علیه‌السلام در چنین فضایی مسئولیت هدایت امت را بر عهده گرفت. جامعه‌ای که از یک‌سو گرفتار نزاع‌های کلامی و فکری میان معتزله، اهل حدیث و جریان‌های دیگر بود و از سوی دیگر، حکومت عباسی برای تثبیت جایگاه خود، دین را به ابزاری سیاسی تقلیل داده بود. در این شرایط، مناظرات و گفت‌وگوهای علمی امام با نمایندگان ادیان و مکاتب مختلف، تنها یک جدال فکری نبود، بلکه نوعی راهبرد اجتماعی به شمار می‌رفت: بازگرداندن عقلانیت دینی به جایگاه اصلی خود و نشان دادن این حقیقت که اهل‌بیت پیامبر مرجعیت علمی و فکری جهان اسلام را در اختیار دارند.
پذیرش ولایت‌عهدی مأمون نیز باید در همین چارچوب دیده شود. برخلاف برداشت سطحی که آن را سازشی سیاسی می‌انگارد، این اقدام امام یک تدبیر هوشمندانه بود. مأمون می‌خواست با کشاندن امام به مرکز قدرت، هم مشروعیت خویش را تقویت کند و هم جایگاه امام را محدود سازد. اما امام رضا علیه‌السلام با استفاده از همان فرصت تحمیلی، توانست حقیقت را به متن جامعه منتقل کند. مردم با چشم خود دیدند که شکوه قدرت سیاسی در برابر جایگاه معنوی و علمی امام رنگ می‌بازد. این تغییر معادله، برای عباسیان به‌مراتب خطرناک‌تر از یک قیام نظامی بود، چرا که مشروعیت آنان را در عمق جامعه فرسوده می‌کرد.
هجرت امام به خراسان و حضور ایشان در مرو و توس، بُعد دیگری از این راهبرد تاریخی است. شرق جهان اسلام که تا پیش از آن کمتر در ارتباط مستقیم با اهل‌بیت قرار داشت، به مرکز جدیدی برای گسترش معارف علوی تبدیل شد. این اتفاق پیامدهای بلندمدتی داشت: از یک‌سو زمینه تثبیت تشیع در ایران را فراهم کرد و از سوی دیگر، پیوند میان هویت ایرانی و فرهنگ اهل‌بیت را رقم زد. حرم رضوی در مشهد، که امروزه نه‌تنها زیارتگاه بلکه یکی از مهم‌ترین کانون‌های فرهنگی و اجتماعی جهان اسلام است، تجسم تاریخی همین هجرت به شمار می‌رود.
آنچه در سیره امام رضا علیه‌السلام برجسته است، مدیریت هوشمندانه در شرایط محدودیت سیاسی است. ایشان نشان دادند که همیشه برای مقاومت نیاز به قیام مسلحانه نیست؛ گاه «قدرت نرم» علم، اخلاق و فرهنگ می‌تواند بیش از هر شمشیری دوام داشته باشد. این نکته درسی تاریخی برای امروز ماست: در جهانی که سلطه‌گران می‌کوشند حقیقت را در محاصره تبلیغات و رسانه‌ها خاموش کنند، عقلانیت، صبر و فرهنگ‌سازی همان سلاح‌هایی است که راه را برای آینده‌ای روشن باز می‌کند.
شهادت امام رضا علیه‌السلام در توس، پایان حیات دنیوی ایشان بود، اما آغاز مرحله‌ای تازه در تاریخ اسلام به شمار می‌رفت. از دل مظلومیت آن امام، فرهنگی برخاست که تا امروز هویت دینی و اجتماعی امت را غنا بخشیده است. اگر بخواهیم به این میراث وفادار بمانیم، باید همان راهبرد را در زندگی امروز بازخوانی کنیم: پیوند ایمان و عقلانیت، فرهنگ‌سازی عمیق در برابر سلطه سیاسی، و تکیه بر قدرت نرم به‌عنوان مکمل مقاومت. این همان چیزی است که امام رضا علیه‌السلام برای همه نسل‌ها و همه عصرها به یادگار گذاشت.
