تیتراژ روایت موسیقایی سریال
تیتراژ سریال‌های تلویزیونی، بیش از آن‌که صرفا مقدمه‌ای بر یک اثر نمایشی باشد، گنجینه‌ای از خاطرات و پلی برای ورود مخاطب به دنیای قصه و شخصیت‌های آن به‌شمار می‌رود. این قطعات هنری، با موسیقی، شعر و تصاویر خود، نقشی حیاتی در شکل‌دهی به حال و هوای سریال و ایجاد پیوند عاطفی با مخاطب ایفا می‌کند.
گاهی یک تیتراژ به‌قدری گیرا و به‌یادماندنی است که حتی سال‌ها پس از پایان پخش یک مجموعه،همچنان در ذهن مردم زنده می‌ماند و یادآور تمام لحظات سریال می‌شود. موفقیت تیتراژها لزوما به داشتن خواننده‌ای مشهوربستگی ندارد اما انتخاب درست خواننده و ترانه‌سرای توانمند، قطعا به جذب مخاطب وماندگاری اثرکمک شایانی می‌کند،کما این‌که اخیرا تیتراژ پایانی سریال «مهمان‌کشی» با صدای رضا صادقی مورد توجه مخاطبان قرار گرفت و صدای مصطفی راغب را هم روی تیتراژ پایانی سریال «عملیات مهندسی» می‌شنویم. در مجموع باید گفت تیتراژی مناسب با حال و هوای یک سریال، مخاطب را برای تجربه‌ای متفاوت آماده می‌سازد. با هدف درک بهتر اهمیت تیتراژها، ویژگی و ساختار تیتراژهای ماندگار و تأثیر آن بر مانایی آثار تلویزیونی، با چند نفر ازآهنگسازان واهالی موسیقی گفت‌وگو کرده‌ایم تا از زاویه دید تخصصی آنها،لایه‌های پنهان تأثیر تیتراژ بر ذهن و خاطره جمعی مخاطب را بررسی کنیم.
کارکردهای تیتراژ
مدیر ارزیابی و نظارت دفتر شعر، موسیقی و سرود رسانه ملی نقش تیتراژها را در جذب مخاطب، هویت‌بخشی و ماندگاری آثار در ذهن جامعه را تشریح و بیان کرد: شعروموسیقی تیتراژها فراتر ازیک قطعه صوتی صرف بوده و می‌تواند خاطرات و پیوندهای عمیقی در ذهن مخاطب ایجاد کند. آنها قادربوده تا موقعیت‌ها، مکان‌ها، زمان‌ها و اتفاقات را تداعی کنند.
شهرام مظلومی تأکید کرد: تیتراژهای خوش‌ساخت، مفاهیم، شخصیت‌ها و وقایع اصلی داستان رابه‌طور خلاصه بازگو می‌کند و حس مورد نظر را انتقال می‌دهد. این توانایی می‌تواند سال‌ها در ذهن و فرهنگ جامعه نفوذ کند. ترکیب شعر، ملودی، صدا و تصویر،عناصری چندوجهی را تشکیل می‌دهدوانتقال مفاهیم عمیق رادرزمانی کوتاه ممکن می‌سازدوبه اثر هویت می‌بخشد. مدیر ارزیابی و نظارت دفتر شعر، موسیقی و سرود رسانه ملی با اشاره به تأثیر متن و محتوای اثر بر هنر تیتراژ افزود: در سه دهه اول انقلاب، سریال‌هایی چون «هشت بهشت»، «ابوعلی سینا»، «سربداران»، «هزاردستان» و «روزی روزگاری» آثار موسیقایی فاخر و به‌یادماندنی‌‌ای خلق کردند اما با رواج موسیقی‌های الکترونیک و سمپل، شاهد سیر نزولی هنری بوده‌ایم. این استاد دانشگاه صداوسیما متذکر شد: استفاده از موسیقی‌های بازاری و تولیدات مجازی بدون قرابت با موضوع، کلیشه‌ای شدن تیتراژها، تولید شعر با هوش مصنوعی، موسیقی با ساختار ضعیف و صدای دستگاه‌ها، فروش تیتراژها برای سود بیشتر، واگذاری کار به افراد با پرداخت بالاتر، تفاوت آهنگساز متن و تیتراژ و نبود آیین‌نامه مدون، همگی تأثیرات منفی گذاشته‌اند. وی ادامه داد: دیدگاه‌های خلاقانه در رنگ‌بندی، طراحی بصری، تدوین، صداگذاری، موسیقی و شعر خوب، تیتراژ را ماندگار و حرفه‌ای می‌سازد. ریتم، زمان‌بندی، تدوین مناسب و هماهنگی صدا و تصویر از مؤلفه‌های کلیدی جذابیت تیتراژ است. محتوا و موضوع دوست‌داشتنی اثر، شخصیت‌ها و وقایع داستان نیز سهم بسزایی در توفیق آن دارد.به‌گفته مظلومی، تیتراژها با موسیقی، تصاویر و نمادها می‌توانند مفاهیم فرهنگی، باورها و ارزش‌های اجتماعی و دینی را منتقل کند. وی درباره فرآیند انتخاب تیتراژها در صداوسیما نیز یادآوری کرد: اصالت آثار ابتدا توسط بخش اداری بررسی و به سازمان واگذار می‌شود،سپس شورایی متشکل ازهنرمندان وصاحب‌نظران در حوزه شعر، موسیقی و رسانه، قطعات ارائه‌شده را از جنبه‌های هنری، فنی و همخوانی با مفاهیم ارزیابی می‌کنند.
تشکیل شورای تخصصی تیتراژ
مدیر ارزیابی و نظارت دفتر شعر، موسیقی و سرود رسانه ملی افزود: سال گذشته شورای تخصصی تیتراژ شکل گرفت و اعضای آن بر راهنمایی، بررسی و اصلاحات فنی،هنری و...شعروموسیقی و رعایت استانداردهای صدابرداری و مسترینگ آثار نظارت دارند. مظلومی درباره مؤلفه‌های نظارت و ارزیابی مرکز موسیقی نیز اظهار کرد: موضوع و محتوا، اصالت و نوآوری، هماهنگی با متن، مطابقت با فقه شیعی، قابلیت اثرگذاری، زمزمه‌پذیری و خاطره‌انگیز بودن، رعایت موازین فنی و هنری، پشتیبانی از موسیقی اقوام و ملی، هماهنگی با شرایط سنی کودک و نوجوان و حفظ روحیه عاطفی ایرانی-اسلامی با توجه به تنوع مخاطبان و فرهنگ‌ها، ازجمله این مؤلفه‌ها هستند.
ماندگاری تنها مؤلفه مقبولیت تیتراژ نیست
مسعود سخاوت‌دوست، موسیقیدان و آهنگساز برجسته کشور درباره تأثیر پیشرفت‌های فناورانه بر موسیقی و سرنوشت تیتراژهای تلویزیونی گفت: تمام حوزه‌های موسیقی مستقیما تحت تأثیر تحولات فناوری قرار گرفته‌اند. این دگرگونی صرفا به‌دلیل رشد فناوری نیست بلکه ذائقه فرهنگی مردم نیز به‌واسطه ارتباطات گسترده تغییر کرده است.آهنگساز سریال‌های «یزدان» و «مهیار عیار» یادآوری کرد: تلویزیون همواره سریال‌های جدیدی را روی آنتن می‌برد وگوش مخاطب از نواها و آهنگ‌ها پر شده است. شاید همین موضوع باعث شده تفاوت‌های شنیداری و تمیز دادن این تمایزات، اهمیت خود را از دست بدهد. از این رو، تیتراژها برای ماندگاری باید شرایط بسیار ویژه‌ای داشته باشند تا در لحظه‌ای که تلویزیون سریالی را پخش می‌کند، مخاطب حوصله داشته باشد و تیتراژ را دنبال کند. به‌گفته سخاوت‌دوست، بحث ماندگاری تیتراژها دیگر مثل گذشته مطرح نیست و مؤلفه اول و حتی آخر برای مقبولیت یک اثر به‌شمار نمی‌آید. به‌دلیل تغییرات فلسفی، فرهنگی، روان‌شناختی و اقتصادی، دیگر نمی‌توان مؤلفه‌های مشخصی را برای ماندگاری یک اثر نام برد و این‌گونه گفت که هر اثری دارای چنین شاخص‌هایی باشد، ماندگار خواهد شد. برخی آثار حتی کمتر از یک هفته در ذهن مخاطبان دوام می‌آورد چراکه مؤلفه‌های قدیمی ماندگار دیگر پاسخگو نیستند؛ ضمن این‌که موضوع ماندگاری، مسأله اصلی بشر امروز نیست.
هیچ قطعیتی وجود ندارد
سخاوت‌دوست با تأکید بر وابستگی ماندگاری تیتراژ سریال‌های تلویزیونی و سایر تولیدات هنری به مخاطبان اظهار کرد: هنرمند مؤلفه‌هایی در ذهنش تعریف می‌کند تا اثرش را ماندگار کند اما در نهایت مواجهه مخاطب با اثر و جریانات احتمالی و تصادفی جامعه، تعیین‌کننده ماندگاری است و در این زمینه هیچ قطعیتی وجود ندارد.آهنگساز سریال «سوجان» خاطرنشان کرد: یک قطعه موسیقی می‌تواند به‌لحاظ فنی ویژگی‌هایی داشته باشد که آن را به قطعه‌ای خاص وعمیق تبدیل کند اما با وجود عمیق یا خاص بودن نیز ماندگاری یا ناماندگاری اثر تضمین‌شده نیست.مؤلفه‌هایی چون پلی‌فونیک بودن(بافت چندصدایی)، ارکستراسیون (سازآرایی)، کمپوزیسیون(ترکیب‌‌بندی)وآهنگسازی، مطابقت بابافت‌های شنوایی،فیگورهای ریتمیک و ملودیک فرهنگی مخاطبان، به عمق‌بخشی اثر کمک می‌کند اما ماندگاری تضمین نمی‌شود.
سه ضلع مهم تیتراژ
سخاوت‌دوست در پاسخ به پرسشی درباره مراحلی که برای ساخت تیتراژ طی می‌کند، گفت: باید روح و هیجانات نهفته در یک سریال را در جهان صوتی آن اثر پیاده کنیم. او دیدگاهش را این‌طور بیان کرد: معتقدم کل یک اثر و موسیقی متن آن یک طرف و تیتراژ طرف دیگر قرار دارد. تیتراژ اولیه کلکسیون اتفاقات سریال است و تیتراژ پایانی، دانای کل یا ماحصل سریال است. البته این ساختار ممکن است در همه آثار یکسان نباشد.
آهنگساز سریال «گیلدخت» با بیان این‌که خواننده در توفیق تیتراژ نقش مهمی دارد، اضافه کرد: سه ضلع مهم در تیتراژ، ترانه، آهنگسازی و خواننده است. احتمالا مهم‌ترین ضلع، خواننده و سپس ترانه و آهنگساز تیتراژند. شاید عجیب باشد اما در دو دهه اخیر ثابت شده که خواننده دو سوم بار توفیق یک تیتراژ را بر‌عهده دارد.
کارکردهای تیتراژ
مدیر ارزیابی و نظارت دفتر شعر، موسیقی و سرود رسانه ملی نقش تیتراژها را در جذب مخاطب، هویت‌بخشی و ماندگاری آثار در ذهن جامعه را تشریح و بیان کرد: شعروموسیقی تیتراژها فراتر ازیک قطعه صوتی صرف بوده و می‌تواند خاطرات و پیوندهای عمیقی در ذهن مخاطب ایجاد کند. آنها قادربوده تا موقعیت‌ها، مکان‌ها، زمان‌ها و اتفاقات را تداعی کنند.
شهرام مظلومی تأکید کرد: تیتراژهای خوش‌ساخت، مفاهیم، شخصیت‌ها و وقایع اصلی داستان رابه‌طور خلاصه بازگو می‌کند و حس مورد نظر را انتقال می‌دهد. این توانایی می‌تواند سال‌ها در ذهن و فرهنگ جامعه نفوذ کند. ترکیب شعر، ملودی، صدا و تصویر،عناصری چندوجهی را تشکیل می‌دهدوانتقال مفاهیم عمیق رادرزمانی کوتاه ممکن می‌سازدوبه اثر هویت می‌بخشد. مدیر ارزیابی و نظارت دفتر شعر، موسیقی و سرود رسانه ملی با اشاره به تأثیر متن و محتوای اثر بر هنر تیتراژ افزود: در سه دهه اول انقلاب، سریال‌هایی چون «هشت بهشت»، «ابوعلی سینا»، «سربداران»، «هزاردستان» و «روزی روزگاری» آثار موسیقایی فاخر و به‌یادماندنی‌‌ای خلق کردند اما با رواج موسیقی‌های الکترونیک و سمپل، شاهد سیر نزولی هنری بوده‌ایم. این استاد دانشگاه صداوسیما متذکر شد: استفاده از موسیقی‌های بازاری و تولیدات مجازی بدون قرابت با موضوع، کلیشه‌ای شدن تیتراژها، تولید شعر با هوش مصنوعی، موسیقی با ساختار ضعیف و صدای دستگاه‌ها، فروش تیتراژها برای سود بیشتر، واگذاری کار به افراد با پرداخت بالاتر، تفاوت آهنگساز متن و تیتراژ و نبود آیین‌نامه مدون، همگی تأثیرات منفی گذاشته‌اند. وی ادامه داد: دیدگاه‌های خلاقانه در رنگ‌بندی، طراحی بصری، تدوین، صداگذاری، موسیقی و شعر خوب، تیتراژ را ماندگار و حرفه‌ای می‌سازد. ریتم، زمان‌بندی، تدوین مناسب و هماهنگی صدا و تصویر از مؤلفه‌های کلیدی جذابیت تیتراژ است. محتوا و موضوع دوست‌داشتنی اثر، شخصیت‌ها و وقایع داستان نیز سهم بسزایی در توفیق آن دارد.به‌گفته مظلومی، تیتراژها با موسیقی، تصاویر و نمادها می‌توانند مفاهیم فرهنگی، باورها و ارزش‌های اجتماعی و دینی را منتقل کند. وی درباره فرآیند انتخاب تیتراژها در صداوسیما نیز یادآوری کرد: اصالت آثار ابتدا توسط بخش اداری بررسی و به سازمان واگذار می‌شود،سپس شورایی متشکل ازهنرمندان وصاحب‌نظران در حوزه شعر، موسیقی و رسانه، قطعات ارائه‌شده را از جنبه‌های هنری، فنی و همخوانی با مفاهیم ارزیابی می‌کنند.
تشکیل شورای تخصصی تیتراژ
مدیر ارزیابی و نظارت دفتر شعر، موسیقی و سرود رسانه ملی افزود: سال گذشته شورای تخصصی تیتراژ شکل گرفت و اعضای آن بر راهنمایی، بررسی و اصلاحات فنی،هنری و...شعروموسیقی و رعایت استانداردهای صدابرداری و مسترینگ آثار نظارت دارند. مظلومی درباره مؤلفه‌های نظارت و ارزیابی مرکز موسیقی نیز اظهار کرد: موضوع و محتوا، اصالت و نوآوری، هماهنگی با متن، مطابقت با فقه شیعی، قابلیت اثرگذاری، زمزمه‌پذیری و خاطره‌انگیز بودن، رعایت موازین فنی و هنری، پشتیبانی از موسیقی اقوام و ملی، هماهنگی با شرایط سنی کودک و نوجوان و حفظ روحیه عاطفی ایرانی-اسلامی با توجه به تنوع مخاطبان و فرهنگ‌ها، ازجمله این مؤلفه‌ها هستند.
ماندگاری تنها مؤلفه مقبولیت تیتراژ نیست
مسعود سخاوت‌دوست، موسیقیدان و آهنگساز برجسته کشور درباره تأثیر پیشرفت‌های فناورانه بر موسیقی و سرنوشت تیتراژهای تلویزیونی گفت: تمام حوزه‌های موسیقی مستقیما تحت تأثیر تحولات فناوری قرار گرفته‌اند. این دگرگونی صرفا به‌دلیل رشد فناوری نیست بلکه ذائقه فرهنگی مردم نیز به‌واسطه ارتباطات گسترده تغییر کرده است.آهنگساز سریال‌های «یزدان» و «مهیار عیار» یادآوری کرد: تلویزیون همواره سریال‌های جدیدی را روی آنتن می‌برد وگوش مخاطب از نواها و آهنگ‌ها پر شده است. شاید همین موضوع باعث شده تفاوت‌های شنیداری و تمیز دادن این تمایزات، اهمیت خود را از دست بدهد. از این رو، تیتراژها برای ماندگاری باید شرایط بسیار ویژه‌ای داشته باشند تا در لحظه‌ای که تلویزیون سریالی را پخش می‌کند، مخاطب حوصله داشته باشد و تیتراژ را دنبال کند. به‌گفته سخاوت‌دوست، بحث ماندگاری تیتراژها دیگر مثل گذشته مطرح نیست و مؤلفه اول و حتی آخر برای مقبولیت یک اثر به‌شمار نمی‌آید. به‌دلیل تغییرات فلسفی، فرهنگی، روان‌شناختی و اقتصادی، دیگر نمی‌توان مؤلفه‌های مشخصی را برای ماندگاری یک اثر نام برد و این‌گونه گفت که هر اثری دارای چنین شاخص‌هایی باشد، ماندگار خواهد شد. برخی آثار حتی کمتر از یک هفته در ذهن مخاطبان دوام می‌آورد چراکه مؤلفه‌های قدیمی ماندگار دیگر پاسخگو نیستند؛ ضمن این‌که موضوع ماندگاری، مسأله اصلی بشر امروز نیست.
هیچ قطعیتی وجود ندارد
سخاوت‌دوست با تأکید بر وابستگی ماندگاری تیتراژ سریال‌های تلویزیونی و سایر تولیدات هنری به مخاطبان اظهار کرد: هنرمند مؤلفه‌هایی در ذهنش تعریف می‌کند تا اثرش را ماندگار کند اما در نهایت مواجهه مخاطب با اثر و جریانات احتمالی و تصادفی جامعه، تعیین‌کننده ماندگاری است و در این زمینه هیچ قطعیتی وجود ندارد.آهنگساز سریال «سوجان» خاطرنشان کرد: یک قطعه موسیقی می‌تواند به‌لحاظ فنی ویژگی‌هایی داشته باشد که آن را به قطعه‌ای خاص وعمیق تبدیل کند اما با وجود عمیق یا خاص بودن نیز ماندگاری یا ناماندگاری اثر تضمین‌شده نیست.مؤلفه‌هایی چون پلی‌فونیک بودن(بافت چندصدایی)، ارکستراسیون (سازآرایی)، کمپوزیسیون(ترکیب‌‌بندی)وآهنگسازی، مطابقت بابافت‌های شنوایی،فیگورهای ریتمیک و ملودیک فرهنگی مخاطبان، به عمق‌بخشی اثر کمک می‌کند اما ماندگاری تضمین نمی‌شود.
سه ضلع مهم تیتراژ
سخاوت‌دوست در پاسخ به پرسشی درباره مراحلی که برای ساخت تیتراژ طی می‌کند، گفت: باید روح و هیجانات نهفته در یک سریال را در جهان صوتی آن اثر پیاده کنیم. او دیدگاهش را این‌طور بیان کرد: معتقدم کل یک اثر و موسیقی متن آن یک طرف و تیتراژ طرف دیگر قرار دارد. تیتراژ اولیه کلکسیون اتفاقات سریال است و تیتراژ پایانی، دانای کل یا ماحصل سریال است. البته این ساختار ممکن است در همه آثار یکسان نباشد.
آهنگساز سریال «گیلدخت» با بیان این‌که خواننده در توفیق تیتراژ نقش مهمی دارد، اضافه کرد: سه ضلع مهم در تیتراژ، ترانه، آهنگسازی و خواننده است. احتمالا مهم‌ترین ضلع، خواننده و سپس ترانه و آهنگساز تیتراژند. شاید عجیب باشد اما در دو دهه اخیر ثابت شده که خواننده دو سوم بار توفیق یک تیتراژ را بر‌عهده دارد.
