وزارت راه‌وشهرسازی پیش‌بینی کرده است که تا پایان اجرای برنامه هفتم، مجموع ترانزیت کشور شامل جاده و ریل به ۴۰میلیون تن برسد که حدود ۳۰درصد آن ازطریق خطوط ریلی جابه‌جا خواهد شد. سال گذشته حجم کل ترانزیت از مسیر کشورمان به ۲۰میلیون تن رسید، اما تنها۱۲درصد(حدود ۲.۵میلیون تن) از این میزان از طریق ریلی انجام شد. این فاصله، چالش اصلی پیش‌‌روی حوزه ریلی در پنج سال آینده است. عملکرد امسال تا پایان پنج‌ماهه نخست، از رشد ۲۵درصدی ترانزیت ریلی نسبت به مدت مشابه سال قبل حکایت دارد و یک‌میلیون تن کالا جابه‌جا شده است. پیش‌بینی می‌شود این رقم تا پایان سال، نسبت به سال گذشته افزایشی معادل ۲۰ درصد داشته باشد.برای دستیابی به هدف ۱۰میلیون تن ترانزیت ریلی، تکمیل پروژه‌های زیرساختی حیاتی است. بخش‌های رشت ــ آستارا و چابهار ــ زاهدان در کریدور شمال ــ جنوب توان عبور تا پنج‌میلیون تن بار را خواهند داشت. همچنین، اتصال چشمه‌ثریا به کارس در کریدور شرق ــ غرب ظرفیت جابه‌جایی سالانه این مسیر را از یک‌میلیون به پنج‌میلیون تن افزایش خواهد داد و جایگاه ایران را در مسیر انتقال کالاهای چین به اروپا تقویت می‌کند. کریدور شمال ــ جنوب که محور اصلی ترانزیت بین روسیه و هند به شمار می‌رود، سالانه بیش از ۷۰میلیون تن بار را پوشش می‌دهد. هر میزان ارتقای زیرساخت در این مسیر، به معنای سهم بیشتر ایران از این جریان حمل‌ونقلی است. براساس برنامه ششم توسعه، سهمی ۳۰ درصدی برای حملونقل ریلی در ترانزیت زمینی تعیین شده بود، اما اکنون نیاز به اقدامات عملی جدی‌تری احساس می‌شود.یکی از گلوگاه‌ها، کمبود لکوموتیو است؛ هر‌چند تولید داخلی فعال است، اما پاسخگوی نیازهای انباشته نیست. از ۴۰۰ دستگاه لکوموتیو فعال موجود، باید به عددی بین ۸۰۰ تا هزار دستگاه رسید تا امکان پاسخگویی به تقاضای رو به رشد فراهم شود.
اجرای پروژه‌های ریلی در دولت چهاردهم
درسال‌های اخیر راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران واردمرحله‌ای نوین ازتوسعه، بازسازی و دیپلماسی فعال در حوزه حملونقل شده است؛ به‌طوری‌که در مسیر اتصال کریدورهای حیاتی شمال ــ جنوب نیز اقدامات مهمی صورت گرفته است. مسیرهای راهبردی سرخس ــ بندرعباس، آستارا ــ بندرعباس، آستارا ــ چابهار و اتصال این کریدور به بنادر شهید رجایی و شهید بهشتی، به‌دلیل موقعیت استراتژیک، از اولویت‌های اصلی کشور است.
یکی از مهم‌ترین پروژه‌ها تکمیل خط رشت ــ آستاراست که با برآورد ۱.۹میلیارد دلار اعتبار، می‌تواند حلقه مفقوده ترانزیت غرب دریای خزررا تکمیل کند.درهمین خصوص جبارعلی ذاکری، مدیرعامل راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران گفت: تاکنون ۷۰ کیلومتر از پروژه ریلی رشت ــ آستارا به‌عنوان حلقه نهایی کریدور بین‌المللی شمال ــ جنوب تملک شده است.
همچنین، پروژه‌های چابهار ــ زاهدان و زاهدان ــ مشهد در جریان هستند تا سواحل مکران را قلب شبکه ریلی کشور متصل کنند، اما چالش اصلی این پروژه‌ها، تامین اعتبار، تهیه ناوگان نو و توافقات بین‌المللی به‌ویژه با کشورهای مسیر همچون جمهوری آذربایجان است. تخمین هزینه تکمیل همه این کریدورها در مجموع ۲۱میلیارد دلار برآورد شده است.
جبارعلی ذاکری، مدیرعامل راه‌آهن روز گذشته در آیین امضای تفاهم‌نامه همکاری لجستیکی بین راه‌آهن و شرکت انبارهای عمومی و خدمات گمرکی ایران اعلام کرد: یکی از رویکردهای جدی راه‌آهن که از سیاست‌های نظام در حوزه حملونقل نشأت می‌گیرد، توسعه ترانزیت ریل‌پایه است.
وی با اشاره به جابه‌جایی پنج‌میلیون تن بار ترانزیتی، صادراتی و وارداتی در سال گذشته از طریق شبکه ریلی افزود: اگر کریدورهای شمال ــ جنوب و شرق ــ غرب را تعریف کرده‌ایم، باید آنها را ریل‌پایه در نظر بگیریم. این کریدورها آرزوی دیرینه حملونقل کشور هستند، اما هنوز با شرایط ایده‌آل فاصله داریم؛ چراکه از ظرفیت‌های موجود به‌خوبی استفاده نشده است. امیدواریم با حمایت مجلس و سایر دستگاه‌ها در طول برنامه هفتم به افق‌های روشن در حوزه ترانزیت دست‌یابیم.
ذاکری تأکید کرد: در برنامه‌های کوتاه‌مدت باید با مشارکت و هم‌افزایی مجموعه‌ها، پرهیز از سرمایه‌گذاری‌های موازی و تسهیل شرایط برای ورود بخش‌های دولتی و خصوصی، به تحقق این هدف مهم کمک کنیم. همچنین در مرزهای مشترک با همسایگان و مبادی ورودی کشور، باید تردد قطارها تسهیل شده و چالش‌ها به حداقل برسد و بتوانیم همه مباحث گمرکی، استاندارد و مرزبانی را حل‌وفصل کنیم.
مدیرعامل راه‌آهن ادامه داد: ما با کشورهایی همچون ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، جمهوری‌آذربایجان، ترکیه و عراق مراودات ریلی مشترک داریم که لازم است تقویت شود؛ در این راستا دیپلماسی ریلی در یک سال گذشته فعال بوده است. رایزنی‌های ما با همسایگان ادامه دارد؛ چنانچه امروز مسئولان راه‌آهن ترکمنستان و ازبکستان در ایران حضور دارند و هفته آینده میزبان مسئولان راه‌آهن قرقیزستان و ترکیه خواهیم بود.
وی با تأکید بر استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود گفت: ما در سرخس، اینچه‌برون، امیرآباد، بندر کاسپین، لطف‌آباد، آستارا و جلفا نقاط مشترک مرزی داریم و اگر از هریک سالانه یک تا پنج‌میلیون تن بار جابه‌جا شود، می‌توانیم رکورد ثبت کنیم.
دستیابی به ترانزیت ۴۰میلیون تنی با اصلاح فرآیندها، تقویت ارتباطات بین سازمانی، پرهیز از نگاه جزیره‌ای و استفاده از ظرفیت‌های یکدیگر برای افزایش بهره‌وری، قابل تحقق است.وی با اشاره به سفر اخیر خود به کشورهای روسیه و بلاروس، محور اصلی مذاکرات صورت‌گرفته با مقامات راه‌آهن این دو کشور را متمرکز بر اجرا و اتمام کریدور شمال ــ جنوب به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های ریلی کشور و منطقه دانست و افزود: طرف‌های مقابل نیز به‌دلیل شرایط جدید منطقه و جنگ اوکراین به‌شدت علاقه‌مند به بهره‌برداری از این خط ریلی هستند.
چالش پروژه‌های حملونقل
حملونقل یکی از پایه‌های اصلی توسعه پایدار و متوازن محسوب می‌شود؛ ازاین‌رو، توجه به آن در بسیاری از کشورهای پیشرفته همواره مورد توجه جدی است. اما یکی از چالش‌های موجود در نظام توسعه فعلی زیربناهای حملونقل کشورمان، وجود ده‌ها طرح عمرانی نیمه‌تمام در بخش حملونقل، کندی پیشرفت فیزیکی و هزینه بالای اتمام این طرح‌هاست. همچنین یکی از چالش‌های اصلی بخش حملونقل، پایین‌بودن بهره‌وری زیرساخت‌ها (شبکه و تجهیزات) و ناوگان حملونقل در تمامی شیوه‌های جاده‌ای، ریلی، هوایی و دریایی به‌واسطه عدم بهره‌برداری بهینه از منابع موجود است.
برآوردها نشان می‌دهد که تنها بخش کوچکی از ظرفیت بالقوه ترانزیت ایران مورد استفاده قرار گرفته است؛ درحالی‌که ارتقای زیرساخت‌های ریلی، جاده‌ای و دریایی، و تسهیل فرآیندهای گمرکی می‌تواند درآمدهای ارزی عظیمی به کشور
تزریق کند. در شرایطی که صادرات نفت و گاز با محدودیت‌های متعددی روبه‌روست، ترانزیت می‌تواند به یک ستون پایدار درآمدی تبدیل شود. اگر این فرصت به‌درستی مدیریت شود، ایران قادر خواهد بود جایگاه خود را به‌عنوان هاب منطقه‌ای مبادلات تجاری تثبیت کرده و سهم بیشتری از کیک تجارت جهانی به‌دست‌آورد. درنهایت، بهره‌گیری ازاین مزیت جغرافیایی، به شرط برنامه‌ریزی دقیق و جذب سرمایه‌گذاری، می‌تواند ایران را از یک مسیر عبوری ساده، به یک هاب اصلی تجارت و توزیع کالا در منطقه تبدیل کند؛ فرصتی که از لحاظ اقتصادی و سیاسی، بی‌بدیل است.
