جمعه خونین به روایت رسانه ملی
روزهای بسیاری را در تاریخ معاصر ایران می‌توان سراغ گرفت که برای همیشه ثبت شده و روایت دلاوری مردمان این سرزمین را در تاریخ ماندگار کرده است. ۱۷ شهریور ماه را باید یکی از این مقاطع تاریخی دانست که انعکاس آن در مستندها و سریال‌های تلویزیونی دیده شده است. واقعه ۱۷ شهریور معروف به «جمعه سیاه»، واقعه‌ای از سیل پرسرعتی بود که در نهایت به وقوع انقلاب اسلامی انجامید. در آن روز تظاهرات در محلات جنوبی، خیابان و میدان ژاله سابق در تهران به سرکوب خونین تظاهرکنندگان منجر شد.
بی‌تردید، قیام ۱۷ شهریور را می‌توان به‌عنوان یکی از نقاط عطف مبارزات ملت مسلمان ایران علیه رژیم پهلوی دانست. این واقعه تاریخی آن‌قدر جزئیات و نقاط عطف دارد که بیشتر تولیدکنندگان مجموعه‌های تلویزیونی که تاریخ آن روزها را روایت کرده‌اند، برای یک‌بار هم که شده اشاره‌ای به آن داشته‌اند. از مجموعه‌هایی که به صورت خاص این واقعه تاریخی را نمایش داده تا آثاری که تنها اشاره‌ای کوتاه به آن داشته و البته مستندهایی که بخشی از این اتفاق مهم را روایت کرده‌اند.
به روایت درام
در میان مجموعه‌های تلویزیونی که تاریخ معاصر را روایت کرده، ابتدا باید به مجموعه «جای امن» اشاره کرد که سال‌ها قبل روی آنتن رفته بود. روایت این مجموعه ازجایی آغازمی‌شودکه کاراکتر سعید برای فیلمبرداری از تظاهرات ۱۷شهریور ۱۳۵۷ به میدان ژاله می‌رود. همسرش فاطمه با یکی از بستگانش به نام مریم در تظاهرات شرکت دارند. پس از درگیری و تیراندازی،سعید زخمی می‌شودودوربینش رابه فاطمه می‌سپارد.ثابت‌پور،مأمورساواک که شاهدماجراست،برای به دست‌آوردن دوربین فاطمه، او را تعقیب می‌کند اما ماجراهای متفاوتی رخ می‌دهد. این مجموعه را باید صریح‌ترین روایتی دانست که از آن دوران تاریخی پخش شده است. این مجموعه سال۱۳۷۲ پخش شدو زمان زیادی ازآن می‌گذرد.نگاهی به لیست بازیگران، نام‌هایی همچون محمود پاک‌نیت، سودابه آقاجانیان، زنده‌یاد حسن جوهرچی، حسین یاری، بهروز عبدی، صدیقه کیانفر و... را نشان می‌دهد. کارگردان این مجموعه مجتبی راعی بودکه چند سال قبل هم مجموعه «آتش و باد» را روی آنتن تلویزیون برد. او در سریال هم سراغ تاریخ رفته بود تا روایتگر داستانی عاشقانه در دوران پیش از مشروطه باشد. تهیه‌کننده مجموعه جای امن، گروه تلویزیونی شاهد و بنیاد سینمایی فارابی بود و فیلمنامه به قلم جابر قاسمعلی به نگارش درآمده بود.
معمایی از شاه
نگاهی به مجموعه‌های تاریخی مختلفی که روایت ۱۷ شهریور را بیان کرده‌اند، نام مجموعه‌ای همچون «معمای شاه» را هم مطرح می‌کند. این مجموعه به کارگردانی محمدرضا ورزی داستان به قدرت رسیدن پهلوی را روایت می‌کند که در کنار آن جریانات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی هم بیان می‌شود. معمای شاه با بازیگران و روایت گسترده‌ای که داشت، در بخشی از روایت خود سراغ واقعه ۱۷شهریور رفت تا آن را برای مخاطبان روایت کند. این سریال در مجموع، روایتگر جریانات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی دردوره پادشاهی محمدرضا پهلوی در ایران بود که با لیست بازیگران برجسته و قدرتمندی که داشت، یک مجموعه پرکشش را به نمایش گذاشت.معمای شاه سراغ دوره‌های مختلف تاریخی رفته بود و در هر کدام، جریانات فرهنگی و اجتماعی را هم به تصویر کشید.دراین میان برخی معتقد بودند که این مجموعه تنها به روایت صرف تاریخ بسنده کرده؛برخی دیگرنیز،رویدادهای موازی وقایع سیاسی را موردتوجه قرارداده و درباره آن صحبت کرده بودند. با این حال، واقعه ۱۷ شهریور تنها یکی از این دوره‌ها بود که معمای شاه سراغش رفت.
در یک سرزمین مادری
مجموعه دیگر، «سرزمین مادری» بود که تنها به یک روایت کلی از واقعه ۱۷ شهریور بسنده کرد. با این حال روایت تاریخ و عواملی که به روزهای ۱۷ شهریور منجر شد، این مجموعه را به یک قاب تماشایی از تاریخ تبدیل کرده بود. سرزمین مادری درباره پسربچه‌ای به‌نام رهی بود که بعد از بمباران دهکده‌ای توسط نیروهای متفقین از زیر آوار بیرون کشیده و پس از چند روز مراقبت توسط مادرش راهی تهران می‌شد. سال‌ها بعد او در یک خانواده توده‌ای بزرگ می‌شد اما بر اثر به وقوع پیوستن ماجراهایی، او را به خانواده درباری می‌سپردند. او در این خانواده رفته رفته به هویت خود پی می‌برد و همین امر باعث می‌شد به یک خانواده دیگر که اعتقاد مذهبی دارند سپرده شود. چرخش روزگار برای رهی پایان نداشت و قصه‌های بسیاری را برایش رقم می‌زد. جذابیت سرزمین مادری در این میان، در روایت تاریخ بود که همزمان با قصه زندگی رهی به تصویر کشیده می‌شد. بسیاری معتقد بودند که رهی نماد ایران است که وقتی از بسیاری حوادث عبور می‌کند در نهایت وطن برایش اولویت اول و آخر می‌شود و تا پایان همراه این اولویت می‌ماند. دیالوگ‌های ماندگار سرزمین مادری در کنار بازیگران درخشانی که داشت، این اثر نمایشی را به یک قصه گیرا برای مخاطب تبدیل کرد که سه فصل همراه رهی و قصه‌هایش ماندتا قصه ایران و ایرانی را بشنود. واقعی بودن سکانس‌های سرزمین مادری در روایت بخش‌های مختلف تاریخ معاصر، این مجموعه را پرمخاطب کرده بود. ازجمله بازیگرانی که دراین مجموعه نقش‌آفرینی کرده بودند می‌توان به علی شادمان، شهاب حسینی، آرش مجیدی، امیرحسین آرمان، حسین محجوب، فرشته صدرعرفایی، فرهاد قائمیان و زنده‌یاد بیتافرهی اشاره کرد. این اثر ماندگار به کارگردانی کمال تبریزی و تهیه‌کنندگی محمد مسعود، از آثار ماندگار روایتگر تاریخ بوده است.
به روایت مستند
اما فرای درام و مجموعه‌های نمایشی تولیدشده که واقعه ۱۷ شهریور را روایت کرده‌اند، مستندهای بسیاری را می‌توان یافت که دست به یک بیان دقیق‌تر از تاریخ آن سال زده‌اند. یکی از این مستندها، مستند «در برابر طوفان» به کارگردانی مهدی نقویان است که با بهره‌گیری از اسناد و تصاویر آرشیوی، پشت پرده این روز به‌ویژه افراد اثرگذار و تصمیم‌گیر در این موضوع معرفی شده‌اند. این مجموعه، روایتگر تاریخ سیاسی و اجتماعی پهلوی دوم از زمان پادشاهی محمدرضا تا انقلاب اسلامی است. در این مجموعه صداها و تصاویر دیده نشده از تاریخ معاصر کشور نمایش داده شده است. در یکی از قسمت‌های این مجموعه مستند، همه اتفاقات مربوط به ۱۷ شهریور و جمعه سیاه به تصویر کشیده شد. مهم‌ترین بخش این مستند مصاحبه‌های آرشیوی و کمتر دیده شده از افرادی بود که شاهد اتفاقات ۱۷ شهریور بودند.
مستند دیگر، مستند «۱۷ شهریور» با محوریت بررسی تاریخی سیاسی وقایع مربوط به ۱۷ شهریور است. همچنین مستند «هشت صبح... میدان ژاله» با استفاده از تصاویر آرشیوی مناسب توانسته یکی از کامل‌ترین روایت‌های جمعه سیاه را به مخاطب منتقل کند و مستند دیگری باشد که این بخش از تاریخ را روایت کرده است. مستند «رزم آهنگ» دیگر اثر مستندی که درباره واقعه ۱۷ شهریور ساخته شده و روایتی متفاوت از این ماجرا را بیان کرده است. در این مستند به بررسی روند تهیه و ساخت رزم آهنگ‌های دوران انقلاب و بعد از آن پرداخته می‌شود که یکی از این رزم‌آهنگ‌ها مربوط به شعارهایی است که درقیام۱۷شهریور مردم سر داده می‌شود. مستند دیگر، «جمعه سیاه» که یک فیلم کوتاه با روایت همین دوره تاریخی است. مستند «برگی از تاریخ» را هم باید دیگر مستندی دانست که قیام خونین مردم تهران در جمعه سیاه را به تصویر کشیده است. مستند «شاهدان روز جمعه» هم از زاویه متفاوتی سراغ این بخش از تاریخ معاصررفته است. این مستند به تهیه‌کنندگی سهراب فاضلیان، در گروه سیاسی شبکه یک تولید شده است.
محصولات رادیو
ازجمله برنامه‌های رادیویی مرتبط با این واقعه تاریخی، می‌توان به پخش مستند «جمعه سیاه» اشاره کرد. رادیو ایران هم مستند «آن روز» را پخش کرده که بخشی از مجموعه مستند «ایران» از گروه معارف و تاریخ بوده و به مناسبت ۱۷ شهریور در سال‌های گذشته برای مخاطب ارائه شده است. البته این را هم باید گفت که شبکه‌های مختلف رادیویی هر سال برنامه‌های مناسبتی دیگری را هم به بهانه این روز از رادیو پخش می‌کنند.
سهم اندک آثار نمایشی
ناگفته نماند که جدای از دست پر رادیو و تلویزیون در حوزه مستندهای مربوط به این واقعه تاریخی، سهم درام و مجموعه‌های نمایشی کم بوده و خیلی نمی‌توان گفت نقش پررنگی در نمایش این دوران داشته است. البته قابل درک است که برخی مجموعه‌های تاریخی به‌واسطه بیان چند واقعه تاریخی، امکان ارائه سهم بیشتر و برجسته‌تر به یک واقعه مجزا را ندارند و تنها به بیان یک دوره تاریخی اکتفا می‌کنند. با این حال، مجموعه‌هایی مثل «عملیات مهندسی» که دوره مشخصی از تاریخ را انتخاب و روایت کرده نشان داده‌اند که می‌شود سراغ بخشی از تاریخ رفت و آن را به شکل مشخص‌تری برای مخاطب امروز بیان کرد. چه بسا بتوان با بهانه قرار دادن تأثیرگذاری واقعه ۱۷شهریور درتاریخ معاصر و پیروزی انقلاب، آن را بنای یک اثر نمایشی قرار داد و تاریخ را به شکل متفاوت‌تری به تصویر کشید. با وجود مجموعه‌های موفقی مثل معمای شاه و سرزمین مادری، باید تاکید کرد که تأثیرگذاری مستند، متفاوت از آثار نمایشی است و نمی‌توان آن را با مستند مقایسه کرد. همراه‌شدن مخاطبان با این آثار، شاهدی بر این ادعاست که تاریخ را باید به شکل قصه روایت کرد تا بیانی جذاب داشته باشد و بتوان تأثیرگذاری مناسب را روی مخاطب گذاشت.
به روایت درام
در میان مجموعه‌های تلویزیونی که تاریخ معاصر را روایت کرده، ابتدا باید به مجموعه «جای امن» اشاره کرد که سال‌ها قبل روی آنتن رفته بود. روایت این مجموعه ازجایی آغازمی‌شودکه کاراکتر سعید برای فیلمبرداری از تظاهرات ۱۷شهریور ۱۳۵۷ به میدان ژاله می‌رود. همسرش فاطمه با یکی از بستگانش به نام مریم در تظاهرات شرکت دارند. پس از درگیری و تیراندازی،سعید زخمی می‌شودودوربینش رابه فاطمه می‌سپارد.ثابت‌پور،مأمورساواک که شاهدماجراست،برای به دست‌آوردن دوربین فاطمه، او را تعقیب می‌کند اما ماجراهای متفاوتی رخ می‌دهد. این مجموعه را باید صریح‌ترین روایتی دانست که از آن دوران تاریخی پخش شده است. این مجموعه سال۱۳۷۲ پخش شدو زمان زیادی ازآن می‌گذرد.نگاهی به لیست بازیگران، نام‌هایی همچون محمود پاک‌نیت، سودابه آقاجانیان، زنده‌یاد حسن جوهرچی، حسین یاری، بهروز عبدی، صدیقه کیانفر و... را نشان می‌دهد. کارگردان این مجموعه مجتبی راعی بودکه چند سال قبل هم مجموعه «آتش و باد» را روی آنتن تلویزیون برد. او در سریال هم سراغ تاریخ رفته بود تا روایتگر داستانی عاشقانه در دوران پیش از مشروطه باشد. تهیه‌کننده مجموعه جای امن، گروه تلویزیونی شاهد و بنیاد سینمایی فارابی بود و فیلمنامه به قلم جابر قاسمعلی به نگارش درآمده بود.
معمایی از شاه
نگاهی به مجموعه‌های تاریخی مختلفی که روایت ۱۷ شهریور را بیان کرده‌اند، نام مجموعه‌ای همچون «معمای شاه» را هم مطرح می‌کند. این مجموعه به کارگردانی محمدرضا ورزی داستان به قدرت رسیدن پهلوی را روایت می‌کند که در کنار آن جریانات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی هم بیان می‌شود. معمای شاه با بازیگران و روایت گسترده‌ای که داشت، در بخشی از روایت خود سراغ واقعه ۱۷شهریور رفت تا آن را برای مخاطبان روایت کند. این سریال در مجموع، روایتگر جریانات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی دردوره پادشاهی محمدرضا پهلوی در ایران بود که با لیست بازیگران برجسته و قدرتمندی که داشت، یک مجموعه پرکشش را به نمایش گذاشت.معمای شاه سراغ دوره‌های مختلف تاریخی رفته بود و در هر کدام، جریانات فرهنگی و اجتماعی را هم به تصویر کشید.دراین میان برخی معتقد بودند که این مجموعه تنها به روایت صرف تاریخ بسنده کرده؛برخی دیگرنیز،رویدادهای موازی وقایع سیاسی را موردتوجه قرارداده و درباره آن صحبت کرده بودند. با این حال، واقعه ۱۷ شهریور تنها یکی از این دوره‌ها بود که معمای شاه سراغش رفت.
در یک سرزمین مادری
مجموعه دیگر، «سرزمین مادری» بود که تنها به یک روایت کلی از واقعه ۱۷ شهریور بسنده کرد. با این حال روایت تاریخ و عواملی که به روزهای ۱۷ شهریور منجر شد، این مجموعه را به یک قاب تماشایی از تاریخ تبدیل کرده بود. سرزمین مادری درباره پسربچه‌ای به‌نام رهی بود که بعد از بمباران دهکده‌ای توسط نیروهای متفقین از زیر آوار بیرون کشیده و پس از چند روز مراقبت توسط مادرش راهی تهران می‌شد. سال‌ها بعد او در یک خانواده توده‌ای بزرگ می‌شد اما بر اثر به وقوع پیوستن ماجراهایی، او را به خانواده درباری می‌سپردند. او در این خانواده رفته رفته به هویت خود پی می‌برد و همین امر باعث می‌شد به یک خانواده دیگر که اعتقاد مذهبی دارند سپرده شود. چرخش روزگار برای رهی پایان نداشت و قصه‌های بسیاری را برایش رقم می‌زد. جذابیت سرزمین مادری در این میان، در روایت تاریخ بود که همزمان با قصه زندگی رهی به تصویر کشیده می‌شد. بسیاری معتقد بودند که رهی نماد ایران است که وقتی از بسیاری حوادث عبور می‌کند در نهایت وطن برایش اولویت اول و آخر می‌شود و تا پایان همراه این اولویت می‌ماند. دیالوگ‌های ماندگار سرزمین مادری در کنار بازیگران درخشانی که داشت، این اثر نمایشی را به یک قصه گیرا برای مخاطب تبدیل کرد که سه فصل همراه رهی و قصه‌هایش ماندتا قصه ایران و ایرانی را بشنود. واقعی بودن سکانس‌های سرزمین مادری در روایت بخش‌های مختلف تاریخ معاصر، این مجموعه را پرمخاطب کرده بود. ازجمله بازیگرانی که دراین مجموعه نقش‌آفرینی کرده بودند می‌توان به علی شادمان، شهاب حسینی، آرش مجیدی، امیرحسین آرمان، حسین محجوب، فرشته صدرعرفایی، فرهاد قائمیان و زنده‌یاد بیتافرهی اشاره کرد. این اثر ماندگار به کارگردانی کمال تبریزی و تهیه‌کنندگی محمد مسعود، از آثار ماندگار روایتگر تاریخ بوده است.
به روایت مستند
اما فرای درام و مجموعه‌های نمایشی تولیدشده که واقعه ۱۷ شهریور را روایت کرده‌اند، مستندهای بسیاری را می‌توان یافت که دست به یک بیان دقیق‌تر از تاریخ آن سال زده‌اند. یکی از این مستندها، مستند «در برابر طوفان» به کارگردانی مهدی نقویان است که با بهره‌گیری از اسناد و تصاویر آرشیوی، پشت پرده این روز به‌ویژه افراد اثرگذار و تصمیم‌گیر در این موضوع معرفی شده‌اند. این مجموعه، روایتگر تاریخ سیاسی و اجتماعی پهلوی دوم از زمان پادشاهی محمدرضا تا انقلاب اسلامی است. در این مجموعه صداها و تصاویر دیده نشده از تاریخ معاصر کشور نمایش داده شده است. در یکی از قسمت‌های این مجموعه مستند، همه اتفاقات مربوط به ۱۷ شهریور و جمعه سیاه به تصویر کشیده شد. مهم‌ترین بخش این مستند مصاحبه‌های آرشیوی و کمتر دیده شده از افرادی بود که شاهد اتفاقات ۱۷ شهریور بودند.
مستند دیگر، مستند «۱۷ شهریور» با محوریت بررسی تاریخی سیاسی وقایع مربوط به ۱۷ شهریور است. همچنین مستند «هشت صبح... میدان ژاله» با استفاده از تصاویر آرشیوی مناسب توانسته یکی از کامل‌ترین روایت‌های جمعه سیاه را به مخاطب منتقل کند و مستند دیگری باشد که این بخش از تاریخ را روایت کرده است. مستند «رزم آهنگ» دیگر اثر مستندی که درباره واقعه ۱۷ شهریور ساخته شده و روایتی متفاوت از این ماجرا را بیان کرده است. در این مستند به بررسی روند تهیه و ساخت رزم آهنگ‌های دوران انقلاب و بعد از آن پرداخته می‌شود که یکی از این رزم‌آهنگ‌ها مربوط به شعارهایی است که درقیام۱۷شهریور مردم سر داده می‌شود. مستند دیگر، «جمعه سیاه» که یک فیلم کوتاه با روایت همین دوره تاریخی است. مستند «برگی از تاریخ» را هم باید دیگر مستندی دانست که قیام خونین مردم تهران در جمعه سیاه را به تصویر کشیده است. مستند «شاهدان روز جمعه» هم از زاویه متفاوتی سراغ این بخش از تاریخ معاصررفته است. این مستند به تهیه‌کنندگی سهراب فاضلیان، در گروه سیاسی شبکه یک تولید شده است.
محصولات رادیو
ازجمله برنامه‌های رادیویی مرتبط با این واقعه تاریخی، می‌توان به پخش مستند «جمعه سیاه» اشاره کرد. رادیو ایران هم مستند «آن روز» را پخش کرده که بخشی از مجموعه مستند «ایران» از گروه معارف و تاریخ بوده و به مناسبت ۱۷ شهریور در سال‌های گذشته برای مخاطب ارائه شده است. البته این را هم باید گفت که شبکه‌های مختلف رادیویی هر سال برنامه‌های مناسبتی دیگری را هم به بهانه این روز از رادیو پخش می‌کنند.
سهم اندک آثار نمایشی
ناگفته نماند که جدای از دست پر رادیو و تلویزیون در حوزه مستندهای مربوط به این واقعه تاریخی، سهم درام و مجموعه‌های نمایشی کم بوده و خیلی نمی‌توان گفت نقش پررنگی در نمایش این دوران داشته است. البته قابل درک است که برخی مجموعه‌های تاریخی به‌واسطه بیان چند واقعه تاریخی، امکان ارائه سهم بیشتر و برجسته‌تر به یک واقعه مجزا را ندارند و تنها به بیان یک دوره تاریخی اکتفا می‌کنند. با این حال، مجموعه‌هایی مثل «عملیات مهندسی» که دوره مشخصی از تاریخ را انتخاب و روایت کرده نشان داده‌اند که می‌شود سراغ بخشی از تاریخ رفت و آن را به شکل مشخص‌تری برای مخاطب امروز بیان کرد. چه بسا بتوان با بهانه قرار دادن تأثیرگذاری واقعه ۱۷شهریور درتاریخ معاصر و پیروزی انقلاب، آن را بنای یک اثر نمایشی قرار داد و تاریخ را به شکل متفاوت‌تری به تصویر کشید. با وجود مجموعه‌های موفقی مثل معمای شاه و سرزمین مادری، باید تاکید کرد که تأثیرگذاری مستند، متفاوت از آثار نمایشی است و نمی‌توان آن را با مستند مقایسه کرد. همراه‌شدن مخاطبان با این آثار، شاهدی بر این ادعاست که تاریخ را باید به شکل قصه روایت کرد تا بیانی جذاب داشته باشد و بتوان تأثیرگذاری مناسب را روی مخاطب گذاشت.
