سیمای ادب فارسی
زبان و ادبیات فارسی، زبان رسمی و ملی و بخش جدایی‌ناپذیر هویت فرهنگی و ملی ماست و در دنیای امروز که رسانه‌ها نقشی کلیدی در انتقال دانش و فرهنگ دارند، آموزش این زبان، ارزش و جایگاه ویژه‌ای یافته. تلویزیون به‌عنوان رسانه‌ای پرمخاطب از دیرباز با تولید برنامه‌های متنوع آموزشی کوشیده زبان فارسی را در بین اقشار مختلف جامعه ترویج و تقویت کند.
از بارزترین مصادیق تلاش تلویزیون در همکاری آموزش جمعی، ایام اپیدمی کرونا بود که شبکه آموزش با راه‌اندازی طرح «مدرسه ایران» تلاش کرد همه دروس تحصیلی را روی آنتن برد و آموزش زبان فارسی به صورت گسترده و سازمان‌یافته‌تری دنبال شد. هرچند که پیش از این نیز برنامه‌های دیگری با محوریت ترویج و پاسداشت زبان در قالب مشاعره و حضور شاعران و کارشناسان مربوطه در برنامه‌ها دنبال می‌شد که می‌توان از میان آنها به برنامک‌های کوتاه و کاربردی مثل «قند پارسی» در شبکه سه، «چهار دقیقه با پارسی» و «پارسی را پاس بداریم» در شبکه نمایش و برنامه‌های مستقل همچون «سرزمین شعر» در شبکه چهار، «مشاعره» و «قندپهلو» در شبکه آموزش و «آقا و خانم پارسی» در شبکه دو اشاره کرد. اخیرا هم برنامه‌های متفاوت «دونقطه» با استفاده از قالب مسابقه و بازی، زبان فارسی را در جمع‌های خانوادگی و دوستانه زنده کرده است. این تنوع قالب‌ها و برنامه‌ها فرصتی فراهم کرده تا زبان فارسی در قالب‌هایی جذاب، متناسب با مخاطبان مختلف و در ساعات پرمخاطب به خانه‌ها وارد شود و با جلب توجه نسل‌های گوناگون، این میراث فرهنگی زنده بماند. البته با توجه به اخباری که درراستای تشکیل کارگروه‌های مشترک میان وزارت آموزش و پرورش و رسانه ملی منتشر شده می‌توان انتظار داشت شاهد طراحی و اجرای برنامه‌های تأثیرگذار و متنوع‌تر برای تقویت زبان و ادبیات فارسی خواهیم بود.
لزوم تقویت مهارت‌های زبانی و فرهنگی
مهدی صالحی از فعالان حوزه پاسداشت و ترویج زبان و ادبیات فارسی که با برنامه‌های تلویزیونی از جمله دونقطه همکاری دارد، درباره تولید برنامه‌ای با محوریت حفظ و تقویت زبان و ادبیات فارسی در رسانه ملی گفت: زبان جامعه ما دچار آلودگی‌هایی شده که روی شخصیت و روابط افراد تأثیر گذاشته است. رسانه تنها تولید محتوا نیست بلکه توجه به جزئیات، درک فضای رسانه و جسارت در تجربه روش‌های نو هم اهمیت دارد. عوامل برنامه دونقطه چنین شجاعتی دارند و مسیرهایی را می‌روند که پیش از آن کسی نرفته بود. این جسارت، به‌ویژه در خلق برنامه‌ای کاملا بومی و نوآورانه که نمونه مشابه خارجی ندارد، بسیار ارزشمند است و اعضای تیم با اعتماد به نفس بالا این راه دشوار را طی می‌کنند.
وی گفت: طی بازدیدها و گفت‌وگو با بچه‌های شهرستان‌های مختلف، مشخص شد که بسیاری از نوجوانان در شهرستان‌های مختلف ایران، به‌رغم داشتن گویش‌ها و لهجه‌های محلی، توانایی استفاده فعال از زبان مادری خود را ندارند و فقط قادر به درک آن هستند. ارتباط آنها با زبان‌های بومی و فرهنگ محلی‌شان ضعیف شده و حتی در بیان ضرب‌المثل‌ها و شعرهای محلی مشکل دارند. همچنین تسلط این نسل بر زبان فارسی به‌عنوان زبان ملی نیز ضعیف است. آنها در خواندن، نوشتن و فهم متون ساده به مشکل برخورد می‌کنند و مهارت کافی در زبان فارسی ندارند. این ضعف‌ها دلایل آموزشی، فرهنگی و اجتماعی دارد و نیازمند توجه جدی برای تقویت ریشه‌های زبانی و فرهنگی نوجوانان است.
صالحی در ادامه با اشاره به ضرورت حفظ زبان و ادبیات فارسی اضافه کرد: ما امروز با گنجی رایگان روبه‌رو هستیم که در زندگی مدرن کمتر به آن توجه شده و اگر مراقبش نباشیم، آرام‌آرام از دست خواهد رفت. این گنج وقتی از بین می‌رود که دانش ضرب‌المثل‌ها و دایره لغات محدود شود، جملات تکراری جایگزین شود و خلاقیتی در زبان به چشم نخورد. فقدان خلاقیت زبانی به‌معنای ضعف در ارتباطات، کمبود توانایی در بیان افکار و کاهش توان زندگی خواهد بود. همچنین ضعف زبان، ضعف جامعه را به‌دنبال دارد. هر جامعه‌ای که زبان قدرتمند و توانمندی داشته باشد حتما قدرتی ماندگار خواهد داشت. چون انسان‌های توانا، قدرت‌آفرین هستند.
زبان فارسی، پایه هویت و جهان‌بینی
حامد قدیری، عضو هیأت اندیشه‌ورزان مسابقه دونقطه است. او در رشته زبان و ادبیات فارسی کارشناسی گرفت و بعدها به ترتیب کارشناسی ارشد و دکترای رشته فلسفه گرایش منطق را کسب کرده. قدیری اهمیت تولید برنامه با محوریت زبان را این‌گونه توضیح داد: براین باورم که زبان فارسی نقش اساسی درشکل‌دهی هویت وتجربه معاصر ایرانی دارد و بازتاب‌دهنده تاریخ، بحران‌ها و شرایط ایران است. باید برای درک بهتر خود و جایگاه‌مان به مختصاتی مانند زبان فارسی که نقش کلیدی در شناخت هویت دارد توجه کنیم.
وی پیرامون تغییر وتحولات زبانی در طول تاریخ ادامه داد:حدود ۳۰۰تا ۴۰۰سال زبان عربی به‌صورت تدریجی وارد زبان فارسی شده و زبان ترکی نیز در برخی دوره‌ها تأثیر داشته اما این نفوذها آرام بوده‌اند. از دوره مدرن به بعد، واژه‌های جدید و تأثیرگذار با سرعت بیشتر و به شکل تهاجمی وارد زبان فارسی شده که باعث تغییر در زبان و نگاه ما به جهان شده است. مسأله این است که باید بدانیم کجا باید در برابر تغییرات نامناسب مقاومت کنیم و کجا باید اجازه انعطاف و پذیرش دهیم.
قدیری با اشاره به دغدغه تیم تولید این برنامه عنوان کرد: دغدغه زبان و ادبیات فارسی از ابتدا در تیم برنامه‌سازی دونقطه بوده و به‌ویژه توسط آقای خانی، سردبیر برنامه که ارتباط مستقیم با دانش‌آموزان دارد، پیگیری می‌شود. او چالش‌هایی مثل نحوه صحبت، نوشتن و انتخاب واژگان را مشاهده کرده و برای جذب مخاطب بیشتر و زنده نگه‌داشتن زبان فارسی، وجه سرگرمی برنامه را تقویت کرده است.
زبان نیازمند مراقبت است
وی با توصیف زبان به نهال و چگونگی پرداخت آن اضافه کرد: زبان مثل نهالی است که برای رشد سالم نیاز به مراقبت همه‌جانبه دارد. نمی‌توان بخشی از آن را قوی یا ضعیف دانست. آنچه مهم است حفظ کل ساختار زبان جهت شادابی و زنده‌مانی آن است. مسابقه دونقطه با این هدف طراحی شده تا زبان فارسی را به شکلی منسجم و پویا پرورش دهد.
قدیری درباره استفاده از قالب‌های رسانه‌ای جذاب برای آموزش و حفظ زبان و ادبیات فارسی عنوان کرد: وقتی درباره زبان و رسانه صحبت می‌کنیم، فرم اثرگذاری اهمیت بیشتری از محتوا دارد. چون حتی محتوای عمیق بدون فرم جذاب دیده نمی‌شود. کلید موفقیت، ساخت فرم جذاب و درگیرکننده است. آنچه اهمیت دارد، این است که حقیقت یا محتوا اگر جذابیت ظاهری (فرم) نداشته باشد، تأثیرگذار نخواهد بود. محتوا اغلب سخت و غیرقابل پذیرش است و باید با فرم مناسب و جذاب به مردم منتقل شود. استفاده از سرگرمی و مسابقه به‌عنوان فرم، زبان فارسی را زنده و مخاطب‌پسند می‌کند.
وی در ادامه بیان کرد: رسانه وقتی موفق است که با فرم جذاب و زبانی نزدیک به زندگی روزمره، پویایی و نزدیکی با مخاطب را حفظ کند. وقتی زبان را به‌طور واقعی حس کنیم و با آن ارتباط عمیق داشته باشیم، جان می‌گیرد و خودجوش بیان می‌شود. با این حال، چالش مسابقه‌ای بودن آموزش در حوزه ادبیات فارسی این است که مسابقه باید سریع و با معیارهایی مثل تعداد پاسخ صحیح و زمان کوتاه برگزار شود که با ذات آرام و عمیق زبان‌آوری متفاوت است. گرچه سرعت در مسابقه، زبان را از حالت درهم‌تنیده طبیعی‌اش جدا می‌کند و این جدا شدن باعث جلب توجه کوتاه‌مدت مخاطب می‌شود ولی امیدواریم با گذشت زمان، التفات به کلمات ارزشمند شده و آرام آرام وارد زبان روزمره شوند.
باید به زبان غیرت داشت
قدیری در ادامه با بیان این‌که به‌نظرم مهم‌ترین ویژگی انسان در عصر مدرن این است که بتواند زبان‌آور باشد، اضافه کرد: زبان‌آور بودن یعنی فرد به‌جای پذیرش صرف روایت‌های رایج، بتواند مستقیما با پدیده‌ها ارتباط شناختی برقرار کرده و روایت شخصی‌اش را بسازد. باید دقت داشت که امروز با رشد شبکه‌های اجتماعی، مردم دنبال صدای فردی و نگاه شخصی خود هستند. برای این امر، دو عامل مهم است: اول تفکر مستقل بدون تبعیت کورکورانه، حتی اگر اشتباه کند، دوم داشتن ابزار کلامی کافی برای توصیف و روایت تجربه‌ها. این باعث می‌شود هر فرد داستان و دیدگاه خاص خودش را بیان کند و از روایت غالب فاصله گیرد.
او درباره افق دید پیش رو برای برنامه‌های آموزشی با هدف پاسداشت، حفظ و تقویت زبان فارسی گفت: برنامه دونقطه تلاش دارد دنیاهای مختلف زبان فارسی را از هویت ایرانی تا زبان نوجوانان نشان دهد. اینها موضوعاتی هستند که معمولا کمتر به آنها توجه می‌شود. هدف این است که همه اقشار جامعه مثل خانواده، دانشجو و بزرگسال با زبان فارسی بیشتر درگیر شوند و از طریق گفت‌وگو و شناخت عمیق‌تر، ارتباط خود را با زبان و هویت تقویت کنند.
وی در نهایت پرداخت به حوزه ادبیات و زبان فارسی در قالب مسابقه تلویزیونی را این‌گونه تشریح کرد: برنامه دونقطه حس مثبت و نوآوری در حوزه زبان فارسی ایجاد کرده و نوجوانان را با زبان فارسی درگیر و علاقه‌مند نموده است. مسابقه و جذابیت‌های آن باعث ایجاد تعلق خاطر و حس غیرت نسبت به زبان شده و این درگیری واقعی نشان می‌دهد که چنین برنامه‌هایی می‌توانند زبان فارسی را تقویت کنند و زنده نگه‌دارد.
لزوم تقویت مهارت‌های زبانی و فرهنگی
مهدی صالحی از فعالان حوزه پاسداشت و ترویج زبان و ادبیات فارسی که با برنامه‌های تلویزیونی از جمله دونقطه همکاری دارد، درباره تولید برنامه‌ای با محوریت حفظ و تقویت زبان و ادبیات فارسی در رسانه ملی گفت: زبان جامعه ما دچار آلودگی‌هایی شده که روی شخصیت و روابط افراد تأثیر گذاشته است. رسانه تنها تولید محتوا نیست بلکه توجه به جزئیات، درک فضای رسانه و جسارت در تجربه روش‌های نو هم اهمیت دارد. عوامل برنامه دونقطه چنین شجاعتی دارند و مسیرهایی را می‌روند که پیش از آن کسی نرفته بود. این جسارت، به‌ویژه در خلق برنامه‌ای کاملا بومی و نوآورانه که نمونه مشابه خارجی ندارد، بسیار ارزشمند است و اعضای تیم با اعتماد به نفس بالا این راه دشوار را طی می‌کنند.
وی گفت: طی بازدیدها و گفت‌وگو با بچه‌های شهرستان‌های مختلف، مشخص شد که بسیاری از نوجوانان در شهرستان‌های مختلف ایران، به‌رغم داشتن گویش‌ها و لهجه‌های محلی، توانایی استفاده فعال از زبان مادری خود را ندارند و فقط قادر به درک آن هستند. ارتباط آنها با زبان‌های بومی و فرهنگ محلی‌شان ضعیف شده و حتی در بیان ضرب‌المثل‌ها و شعرهای محلی مشکل دارند. همچنین تسلط این نسل بر زبان فارسی به‌عنوان زبان ملی نیز ضعیف است. آنها در خواندن، نوشتن و فهم متون ساده به مشکل برخورد می‌کنند و مهارت کافی در زبان فارسی ندارند. این ضعف‌ها دلایل آموزشی، فرهنگی و اجتماعی دارد و نیازمند توجه جدی برای تقویت ریشه‌های زبانی و فرهنگی نوجوانان است.
صالحی در ادامه با اشاره به ضرورت حفظ زبان و ادبیات فارسی اضافه کرد: ما امروز با گنجی رایگان روبه‌رو هستیم که در زندگی مدرن کمتر به آن توجه شده و اگر مراقبش نباشیم، آرام‌آرام از دست خواهد رفت. این گنج وقتی از بین می‌رود که دانش ضرب‌المثل‌ها و دایره لغات محدود شود، جملات تکراری جایگزین شود و خلاقیتی در زبان به چشم نخورد. فقدان خلاقیت زبانی به‌معنای ضعف در ارتباطات، کمبود توانایی در بیان افکار و کاهش توان زندگی خواهد بود. همچنین ضعف زبان، ضعف جامعه را به‌دنبال دارد. هر جامعه‌ای که زبان قدرتمند و توانمندی داشته باشد حتما قدرتی ماندگار خواهد داشت. چون انسان‌های توانا، قدرت‌آفرین هستند.
زبان فارسی، پایه هویت و جهان‌بینی
حامد قدیری، عضو هیأت اندیشه‌ورزان مسابقه دونقطه است. او در رشته زبان و ادبیات فارسی کارشناسی گرفت و بعدها به ترتیب کارشناسی ارشد و دکترای رشته فلسفه گرایش منطق را کسب کرده. قدیری اهمیت تولید برنامه با محوریت زبان را این‌گونه توضیح داد: براین باورم که زبان فارسی نقش اساسی درشکل‌دهی هویت وتجربه معاصر ایرانی دارد و بازتاب‌دهنده تاریخ، بحران‌ها و شرایط ایران است. باید برای درک بهتر خود و جایگاه‌مان به مختصاتی مانند زبان فارسی که نقش کلیدی در شناخت هویت دارد توجه کنیم.
وی پیرامون تغییر وتحولات زبانی در طول تاریخ ادامه داد:حدود ۳۰۰تا ۴۰۰سال زبان عربی به‌صورت تدریجی وارد زبان فارسی شده و زبان ترکی نیز در برخی دوره‌ها تأثیر داشته اما این نفوذها آرام بوده‌اند. از دوره مدرن به بعد، واژه‌های جدید و تأثیرگذار با سرعت بیشتر و به شکل تهاجمی وارد زبان فارسی شده که باعث تغییر در زبان و نگاه ما به جهان شده است. مسأله این است که باید بدانیم کجا باید در برابر تغییرات نامناسب مقاومت کنیم و کجا باید اجازه انعطاف و پذیرش دهیم.
قدیری با اشاره به دغدغه تیم تولید این برنامه عنوان کرد: دغدغه زبان و ادبیات فارسی از ابتدا در تیم برنامه‌سازی دونقطه بوده و به‌ویژه توسط آقای خانی، سردبیر برنامه که ارتباط مستقیم با دانش‌آموزان دارد، پیگیری می‌شود. او چالش‌هایی مثل نحوه صحبت، نوشتن و انتخاب واژگان را مشاهده کرده و برای جذب مخاطب بیشتر و زنده نگه‌داشتن زبان فارسی، وجه سرگرمی برنامه را تقویت کرده است.
زبان نیازمند مراقبت است
وی با توصیف زبان به نهال و چگونگی پرداخت آن اضافه کرد: زبان مثل نهالی است که برای رشد سالم نیاز به مراقبت همه‌جانبه دارد. نمی‌توان بخشی از آن را قوی یا ضعیف دانست. آنچه مهم است حفظ کل ساختار زبان جهت شادابی و زنده‌مانی آن است. مسابقه دونقطه با این هدف طراحی شده تا زبان فارسی را به شکلی منسجم و پویا پرورش دهد.
قدیری درباره استفاده از قالب‌های رسانه‌ای جذاب برای آموزش و حفظ زبان و ادبیات فارسی عنوان کرد: وقتی درباره زبان و رسانه صحبت می‌کنیم، فرم اثرگذاری اهمیت بیشتری از محتوا دارد. چون حتی محتوای عمیق بدون فرم جذاب دیده نمی‌شود. کلید موفقیت، ساخت فرم جذاب و درگیرکننده است. آنچه اهمیت دارد، این است که حقیقت یا محتوا اگر جذابیت ظاهری (فرم) نداشته باشد، تأثیرگذار نخواهد بود. محتوا اغلب سخت و غیرقابل پذیرش است و باید با فرم مناسب و جذاب به مردم منتقل شود. استفاده از سرگرمی و مسابقه به‌عنوان فرم، زبان فارسی را زنده و مخاطب‌پسند می‌کند.
وی در ادامه بیان کرد: رسانه وقتی موفق است که با فرم جذاب و زبانی نزدیک به زندگی روزمره، پویایی و نزدیکی با مخاطب را حفظ کند. وقتی زبان را به‌طور واقعی حس کنیم و با آن ارتباط عمیق داشته باشیم، جان می‌گیرد و خودجوش بیان می‌شود. با این حال، چالش مسابقه‌ای بودن آموزش در حوزه ادبیات فارسی این است که مسابقه باید سریع و با معیارهایی مثل تعداد پاسخ صحیح و زمان کوتاه برگزار شود که با ذات آرام و عمیق زبان‌آوری متفاوت است. گرچه سرعت در مسابقه، زبان را از حالت درهم‌تنیده طبیعی‌اش جدا می‌کند و این جدا شدن باعث جلب توجه کوتاه‌مدت مخاطب می‌شود ولی امیدواریم با گذشت زمان، التفات به کلمات ارزشمند شده و آرام آرام وارد زبان روزمره شوند.
باید به زبان غیرت داشت
قدیری در ادامه با بیان این‌که به‌نظرم مهم‌ترین ویژگی انسان در عصر مدرن این است که بتواند زبان‌آور باشد، اضافه کرد: زبان‌آور بودن یعنی فرد به‌جای پذیرش صرف روایت‌های رایج، بتواند مستقیما با پدیده‌ها ارتباط شناختی برقرار کرده و روایت شخصی‌اش را بسازد. باید دقت داشت که امروز با رشد شبکه‌های اجتماعی، مردم دنبال صدای فردی و نگاه شخصی خود هستند. برای این امر، دو عامل مهم است: اول تفکر مستقل بدون تبعیت کورکورانه، حتی اگر اشتباه کند، دوم داشتن ابزار کلامی کافی برای توصیف و روایت تجربه‌ها. این باعث می‌شود هر فرد داستان و دیدگاه خاص خودش را بیان کند و از روایت غالب فاصله گیرد.
او درباره افق دید پیش رو برای برنامه‌های آموزشی با هدف پاسداشت، حفظ و تقویت زبان فارسی گفت: برنامه دونقطه تلاش دارد دنیاهای مختلف زبان فارسی را از هویت ایرانی تا زبان نوجوانان نشان دهد. اینها موضوعاتی هستند که معمولا کمتر به آنها توجه می‌شود. هدف این است که همه اقشار جامعه مثل خانواده، دانشجو و بزرگسال با زبان فارسی بیشتر درگیر شوند و از طریق گفت‌وگو و شناخت عمیق‌تر، ارتباط خود را با زبان و هویت تقویت کنند.
وی در نهایت پرداخت به حوزه ادبیات و زبان فارسی در قالب مسابقه تلویزیونی را این‌گونه تشریح کرد: برنامه دونقطه حس مثبت و نوآوری در حوزه زبان فارسی ایجاد کرده و نوجوانان را با زبان فارسی درگیر و علاقه‌مند نموده است. مسابقه و جذابیت‌های آن باعث ایجاد تعلق خاطر و حس غیرت نسبت به زبان شده و این درگیری واقعی نشان می‌دهد که چنین برنامه‌هایی می‌توانند زبان فارسی را تقویت کنند و زنده نگه‌دارد.
