مهاجرت؛ تهدیدی خاموش برای آینده جمعیتی کرمانشاه

جام جم آنلاین؛ بر اساس سرشماری‌ها، برخی از روستاهای مرزی در استان کرمانشاه عملاً خالی از سکنه شده‌اند و مهاجرت نیروی کار مولد باعث افت شدید در تولیدات کشاورزی و دامداری محلی شده است. تحلیل‌گران هشدار می‌دهند که تداوم این روند، ساختار جمعیتی و اقتصادی استان کرمانشاه را به شدت آسیب‌پذیر خواهد کرد.

استان کرمانشاه با وجود ظرفیت‌های فراوان اقتصادی، فرهنگی و جغرافیایی، در سال‌های اخیر با بحران مهاجرت گسترده جوانان مواجه بوده است و این مهاجرت‌ها که عمدتاً به دلیل بیکاری، کمبود فرصت‌های شغلی و ضعف زیرساخت‌های اقتصادی رخ می‌دهد، تهدیدی جدی برای آینده توسعه‌ای استان محسوب می‌شود.

با وجود تک رقمی شدن نرخ بیکاری استان کرمانشاه در بهار سال ۱۴۰۴ (۹.۵ درصد)، این استان همچنان با آمار قابل توجهی از افراد فاقد شغل و جویای کار روبرو است و این موضوع باعث خروج جوانان از استان شده است. مهاجرت نخبگان و جوانان به خارج از کشور برابر است با خروج سرمایه‌های مالی و اجتماعی و متأسفانه کرمانشاه رکورددار مهاجرت جوانان به خارج از کشور است.

زیرساخت‌های ناکافی و توسعه‌نیافتگی صنعتی
به گفته کارشناسان اقتصادی، استان کرمانشاه بیشتر به‌عنوان یک منطقه کشاورزی شناخته می‌شود و صنایع بزرگ و توسعه‌یافته‌ای در این منطقه وجود ندارد. جوانان در این استان به دلیل کمبود تنوع شغلی و صنعتی، از یافتن شغل مناسب و متناسب با تخصص خود ناامید شده‌اند و بسیاری به مهاجرت به استان‌های بزرگ‌تر مانند تهران، اصفهان و فارس یا خارج از کشور روی آورده‌اند.

مسئولان استانی برنامه‌هایی برای توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال تدوین کرده‌اند و در سفر اخیر رییس جمهور به استان کرمانشاه، ۱۲ تفاهم‌نامه با بیش از ۱۰۰ هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف امضا شد. با این حال، ضعف در نظام آموزش مهارتی و عدم تناسب رشته‌های دانشگاهی با نیاز بازار کار، از جمله مشکلاتی است که باید مورد توجه جدی‌تر مسئولان استان قرار گیرد.

یونس اکبری، دکترای جامعه‌شناسی و مدرس دانشگاه، گفت: مهاجرت جوانان صرفاً ناشی از کمبود شغل نیست، بلکه پیامد مستقیم احساس نادیده گرفته شدن و نبود مشارکت در تصمیم‌گیری‌های محلی است. وقتی جوانان کرمانشاه احساس کنند که نقش و توانمندی‌شان در توسعه استان دیده نمی‌شود، طبیعی است که به دنبال فرصت در خارج از استان یا کشور باشند.

نبود اشتغال مهم‌ترین دلیل مهاجرت
بسیاری از جوانان کرمانشاهی پس از فارغ‌التحصیلی یا حتی قبل از آن، چشم‌انداز روشنی برای کار در شهر خود ندارند. نه تنها فرصت شغلی پایدار وجود ندارد بلکه اغلب کارها غیرتخصصی، کم‌درآمد و بدون امنیت شغلی هستند و در این شرایط طبیعی است که جوانان جذب شهرهایی مانند تهران، اصفهان و مشهد یا حتی کشورهای خارجی شوند.

کرمانشاه ظرفیت‌های بزرگی از کشاورزی تا گردشگری، از صنایع تبدیلی تا مرز رسمی با عراق دارد، اما این ظرفیت‌ها بالفعل نشده‌اند. دولت و بخش خصوصی باید در این استان سرمایه‌گذاری جدی کنند و ایجاد مناطق ویژه اقتصادی، شهرک‌های صنعتی تخصصی و حتی مرکز صادرات به عراق می‌تواند هزاران شغل را در کرمانشاه ایجاد کند؛ مهم‌تر از ایجاد شغل این است که این شغل‌ها «برای جوانان» باشد، یعنی آموزش و مهارت‌آموزی باید در کنار آن توسعه پیدا کند.

اکبری در ادامه افزود: حمایت از جوانان تنها به ایجاد فرصت شغلی محدود نمی‌شود؛ لازم است شرایط زندگی، تفریح، دسترسی به فضای فرهنگی و امکان مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی نیز برای آنان فراهم شود؛ وقتی جوان احساس تعلق و دیده شدن کند انگیزه برای مهاجرت کاهش می‌یابد و ماندن در زادگاهش به یک انتخاب آگاهانه تبدیل می‌شود.

نبود امکانات فرهنگی، تفریحی و اجتماعی
یکی دیگر از دلایل مهم مهاجرت، حس «زندگی نکردن» در شهر است؛ جوان وقتی می‌بیند در شهرش نه سینما درست و حسابی وجود دارد، نه کتابخانه پویا و نه رویداد هنری یا ورزشی، احساس می‌کند باید جایی برود که زندگی جریان دارد.

کرمانشاه با پیشینه فرهنگی غنی، شایسته فضاهای فرهنگی فعال است و باید شهرداری، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخش خصوصی را پای کار آورد تا جشنواره‌ها، گالری‌ها، برنامه‌های خیابانی و حتی رویدادهای استارتاپی برگزار شود. جوان وقتی حس کند دیده می‌شود و می‌تواند خودش را نشان دهد، می‌ماند.

جوانان احساس می‌کنند تصمیمات در مورد آینده‌شان بدون حضور خودشان گرفته می‌شود و همین موضوع باعث بی‌تفاوتی، بی‌اعتمادی و در نهایت مهاجرت می‌شود. جوانان باید در فرآیند تصمیم‌سازی محلی نقش داشته باشند؛ شوراهای مشورتی جوانان در شهرداری‌ها، حضور در NGO ها و سمن‌ها و حمایت از رسانه‌های محلی و آنلاین، از جمله مواردی هستند که باعث ایجاد حس تعلق در آنان می‌شود.

توسعه زیرساخت‌ها پایه اصلی مهاجرت معکوس
دانشگاه‌های کرمانشاه هر ساله هزاران دانشجو فارغ‌التحصیل می‌کنند، اما اکثر آن‌ها یا بیکار می‌مانند یا مجبورند مهاجرت کنند چون مهارت‌های لازم برای بازار کار ندارند؛ باید دانشگاه‌ها و فنی‌وحرفه‌ای‌ها را با صنعت و بازار کار پیوند زد و کارآموزی، پروژه‌های مشترک با کارخانه‌ها، دوره‌های مهارت‌محور و حمایت از استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای نوپا در شهر گسترش پیدا کند.

اگر بخواهیم جوانان در کرمانشاه بمانند، باید همزمان به نیازهای اساسی آن‌ها پاسخ داده شود؛ داشتن شغلی با درآمد و امنیت شغلی، کیفیت زندگی مناسب شامل امکانات فرهنگی، تفریحی و ارتباطات اجتماعی و امید به آینده با امکان دیده شدن و پیشرفت. با فراهم شدن این نیازهای اولیه، مهاجرت دیگر برای آن‌ها اجبار نخواهد بود و ماندن در زادگاهشان به یک انتخاب آگاهانه تبدیل می‌شود.

یکی از دلایل اصلی مهاجرت به شهرهای دیگر، نبود زیرساخت مناسب در زادگاه است. از جمله راهکارها برای بازگرداندن جوانان به زادگاه خود می‌توان به بهتر شدن بستر اینترنت پرسرعت، توسعه سیستم حمل‌ونقل، مراکز درمانی و آموزشی با کیفیت و مسکن مناسب و ارزان اشاره کرد. این موارد تنها بخشی از نیازهای لازم برای مهاجرت معکوس است.

ایجاد و حمایت از فرصت‌های اقتصادی یکی از مهم‌ترین راهکارهای مهاجرت معکوس است. بزرگ‌ترین انگیزه برای مهاجرت، یافتن شغل بهتر است. بنابراین برای بازگشت باید امنیت شغلی و درآمد پایدار در مبدا فراهم شود. از جمله راهکارهای مناسب می‌توان به اعطای وام‌های کم‌بهره برای مشاغل خرد و بومی، ایجاد مناطق ویژه اقتصادی یا شهرک‌های صنعتی کوچک در نزدیکی روستاها، توسعه کسب‌وکارهای دیجیتال و دورکاری در مناطق غیرشهری و آموزش مهارت‌های جدید برای افراد علاقه‌مند به راه‌اندازی کسب‌وکار اشاره کرد.

سازمان‌های مردم‌نهاد و انجمن‌های محلی می‌توانند با ایجاد برنامه‌های آموزشی و فرهنگی، نقش مهمی در جذب و نگهداشت جوانان ایفا کنند. توسعه گردشگری و معرفی جاذبه‌های تاریخی و طبیعی استان، علاوه بر ایجاد شغل، حس تعلق و افتخار در جوانان را تقویت می‌کند. حمایت از استارتاپ‌های دیجیتال و کسب‌وکارهای آنلاین نیز فرصت‌های جدید شغلی برای فارغ‌التحصیلان ایجاد کرده و مهاجرت را کاهش می‌دهد.

مشوق‌های دولتی و حقوقی در بحث مهاجرت معکوس نیز بسیار مهم است. تشویق افراد به بازگشت نیاز به سیاست‌های انگیزشی دارد و برای این کار باید مشوق‌هایی مانند معافیت مالیاتی برای بازگشت‌کنندگان یا کارآفرینان روستایی، واگذاری زمین یا خانه‌های نیمه‌تمام دولتی با قیمت مناسب، پرداخت کمک‌هزینه ماهانه برای چند سال اول بازگشت و اولویت در دریافت مجوزهای فعالیت و تسهیلات مالی از سمت دولت در نظر گرفته شود.

از دیگر راهکارهای موثر در مهاجرت معکوس می‌توان به ارتقاء کیفیت زندگی و جذابیت فرهنگی، نقش برنامه‌ریزی و حکمرانی هوشمند، و مشارکت نخبگان، بازنشستگان و مهاجران خارجی اشاره کرد که نقش بسزایی در کاهش مهاجرت دارد.

نمونه‌های موفق از مهاجرت معکوس در کشورهای مختلف مانند هند، چین یا ترکیه رخ داده است. کشور چین با برنامه «روستای زیبا» (Beautiful Village Program) با هدف کاهش فشار جمعیتی بر کلان‌شهرها و احیای روستاها با سرمایه‌گذاری عظیم در زیرساخت روستایی، مانند جاده، اینترنت، مدارس و درمانگاه‌ها، توانست به هدف خود در بحث مهاجرت معکوس برسد. آموزش و حمایت مالی از کشاورزان برای توسعه کشاورزی مدرن، مشوق‌های مالیاتی برای کسب‌وکارهایی که در روستاها راه‌اندازی شدند و ایجاد دهکده‌های نوآوری برای جوانان تحصیل‌کرده برای راه‌اندازی استارتاپ‌ها، از جمله برنامه‌های موفق چین بود.

برنامه «بازگشت به روستا» (Reverse Migration Policy during COVID-۱۹) در هند نیز در دوران کرونا میلیون‌ها کارگر شهری را به روستاها بازگرداند و دولت با همکاری ایالت‌ها برنامه‌هایی برای اشتغال‌زایی فوری، مانند پروژه‌های ساخت‌وساز روستایی، اجرا کرد. ایجاد مشاغل محلی مانند قالی‌بافی، دوخت لباس، محصولات ارگانیک و ارائه وام بدون وثیقه به کسب‌وکارهای خانوادگی، از جمله اقدامات دولت هند برای ترغیب مردم به بازگشت به روستاها بود.

دولت اگر بخواهد الگوی عملیاتی مهاجرت معکوس را اجرایی کند، باید چندین فاکتور مهم از جمله شناسایی و ظرفیت‌سنجی منطقه، طراحی برنامه اقتصادی بومی‌محور، ایجاد مشوق‌ها و حمایت‌ها، توسعه خدمات عمومی، اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی را مدنظر داشته باشد و با برنامه‌ریزی دقیق و استفاده از متخصصان، پروژه را اجرایی کند.

شناسنامه کرمانشاه

استان کرمانشاه با حدود ۲ میلیون نفر جمعیت یک‌ و نیم درصد از مساحت و ۲.۴ جمعیت ایران را در بر می‌گیرد و براساس آخرین تقسیمات کشوری دارای ۱۴ شهرستان با نام‌های کرمانشاه، اسلام‌آباد غرب، پاوه، جوانرود، سنقر و کلیایی، سرپل‌ذهاب، کنگاور، گیلان‌غرب، هرسین، صحنه، قصرشیرین، دالاهو، ثلاث باباجانی و روانسر است.

بر اساس داده‌های سرشماری سال ۱۳۹۵ میزان شهرنشینی در استان کرمانشاه ۷۲ درصد است؛ این استان بافت قومی و مذهبی دارد و اقوام کُرد، لک و ترک و همچنین مذاهب و فرق اهل تسنن، تشیع و اهل حق در این استان سکونت دارند.

استان کرمانشاه به لحاظ جغرافیای سیاسی اهمیت راهبردی داشته و افزون بر ۳۷۱ کیلومتر مرز مشترک با ۲ بخش کُردنشین و عرب نشین کشور عراق دارد و جزو استان های مهم کشور محسوب می‌شود.

استان کرمانشاه در برخی محافل عمومی به‌ عنوان «هندوستان ایران» شناخته می‌شود زیرا در یک زمان مشخص دارای آب‌ و هوای چهار فصل است و اقوام مذاهب مختلف، آداب و سنن و رسوم متعدد و متنوع، زبان‌ها و گویش‌های متفاوت و پوشش های هزار رنگ و سنت های جذابی دارد.

کرمانشاه از پیشینه باستانی نیز برخوردار است و سنگ نوشته‌ها و بناهای تاریخی دوران قبل از اسلام و دیگر دوره های تاریخی نشان از وجود فرهنگ و تمدن در این دیار دارد.

استان کرمانشاه همچنین چهار هزار و ۲۰۰ اثر ثبت ملی‌ شده و ۲ اثر ثبت شده‌ جهانی (کتیبه بیستون و منطقه اورامانات) دارد و با توجه به داشتن راه‌آهن، فرودگاه و زیرساخت‌های ارتباطی شرایط مناسبی برای توسعه گردشگری دارد.

کرمانشاه به سبب درگیری مستقیم در هشت سال جنگ تحمیلی و اشغال بخش‌های غربی آن توسط دشمن بعثی و حوادث مخرب بعدی همچون زلزله‌های مهیب و کم برخوداری تاریخی ادوار قبل از آن دچار یک عقب ماندگی تاریخی و چالش‌های اجتماعی است.