دانش هسته‌ای؛ راهبرد امنیت غذایی
اهمیت انرژی هسته‌ای دیگر برکسی پوشیده نیست وکشورهای غربی به‌دنبال این هستندکه این فناوری انحصارادراختیار خودشان باشد. سه‌شنبه‌شب، رهبرمعظم‌انقلاب اسلامی خطاب به مردم کشورمان از صنعت صلح‌آمیز هسته‌ای حمایت کردند.
حضرت آیت‌الله‌خامنه‌ای بااشاره به کاربردهای متنوع اورانیوم غنی‌شده درکشاورزی، صنعت ومواد،محیط زیست ومنابع طبیعی، بهداشت و درمان، تغذیه، و پژوهش و آموزش افزودند: در تولید انرژی برق نیز استفاده از اورانیوم غنی‌شده بسیار ارزان‌تر و بدون آلایندگی محیط‌زیستی است و نیروگاه‌های هسته‌ای، عمری بسیار طولانی و امتیازات متعددی دارند؛ به همین علت بسیاری از کشورهای پیشرفته از نیروگاه‌های هسته‌ای استفاده می‌کنند اما سوخت نیروگاه‌های ما غالبا بنزین و گاز است که هزینه‌های زیادی دارد. دراین گزارش به‌موضوع نقش انرژی‌هسته‌ای درصنعت کشاورزی پرداخته‌ایم که مشروح آن رادرادامه می‌خوانید.
کشاورزی به‌عنوان یکی ازارکان اصلی تولید وامنیت غذایی کشور،امروز باچالش‌های بزرگی همچون تغییرات اقلیمی، ضایعات گسترده، فرسایش خاک و محدودیت منابع آب روبه‌روست. در این میان، فناوری هسته‌ای که سال‌ها به‌عنوان ابزاری صرفا در حوزه انرژی یا پزشکی شناخته می‌شد، اکنون در خط مقدم راهکارهای نوین کشاورزی قرار گرفته است. استفاده هوشمندانه از پرتوهای هسته‌ای و سامانه‌های گاما نه‌تنها می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد، بلکه مسیر پایدارتری برای تامین غذای آینده کشور ترسیم می‌کند.ایران سالانه حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد از محصولات کشاورزی خود را در چرخه ضایعات از دست می‌دهد؛ رقمی که معادل غذای ۹ میلیون نفر با ارزش اقتصادی بیش از ۱۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود. این حجم هدررفت، آن‌هم در کشوری که بخشی از نیاز غذایی خود را از طریق واردات کالاهای اساسی تامین می‌کند، تهدیدی مستقیم برای امنیت غذایی محسوب می‌شود.فناوری هسته‌ای با استفاده از پرتوهای گاما می‌تواند در کاهش این ضایعات نقش اساسی داشته باشد. پرتودهی کنترل‌شده باعث نابودی میکروارگانیسم‌ها و آفات انباری شده و عمر نگهداری محصولات را بدون تغییر محسوس در ارزش تغذیه‌ای افزایش می‌دهد. نتیجه چنین فرآیندی کاهش نیاز به سردخانه‌های پرمصرف، صرفه‌جویی در مصرف برق و جلوگیری از هدررفت میلیون‌ها تن محصول در مسیر تولید تا مصرف است.
سازگاری با تغییرات اقلیمی
یکی از بحران‌های رو‌به‌گسترش کشاورزی ایران، فشار ناشی از تغییرات اقلیمی است؛ از خشکسالی‌های مکرر گرفته تا افزایش شوری خاک. در این شرایط، فناوری جهش‌زایی هسته‌ای ابزاری کارآمد برای تولید بذرهای مقاوم‌تر است. این روش با ایجاد تغییرات کنترل‌شده در ژنوم گیاه، امکان دستیابی به ارقامی را فراهم می‌کندکه توانایی بالاتری در تحمل خشکی یا شوری دارند.
برخلاف مهندسی ژنتیک متداول، این فناوری نیازی به افزودن ژن خارجی ندارد و بر پایه فرآیندهای طبیعی جهش کار می‌کند. از این‌‌رو هم از نظر زیست‌محیطی وهم ازنظر پذیرش علمی واجتماعی،جایگاه مطمئنی یافته است.توسعه چنین بذرهایی می‌تواند ایران را در مسیر سازگاری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک خود یاری داده و وابستگی به واردات بذرهای خارجی را کاهش دهد.
فرسایش خاک و ردیابی ایزوتوپی
فرسایش خاک یکی از تهدیدهای پنهان اما جدی در بخش کشاورزی ایران است. کاهش مواد آلی و افت ساختار خاک بهره‌وری زمین‌های کشاورزی را تضعیف کرده و چرخه تولید را شکننده می‌سازد. فناوری هسته‌ای در این حوزه با بهره‌گیری از روش‌های ردیابی ایزوتوپی، امکان پایش دقیق چرخه مواد مغذی و کارایی کودها را فراهم می‌کند. این فناوری‌ها به پژوهشگران اجازه می‌دهد تا مسیر جذب و دفع مواد مغذی در خاک را شناسایی کرده و بهترین شیوه‌های مدیریت تغذیه گیاه را طراحی کنند. در نتیجه مصرف کودهای شیمیایی بهینه شده و اتلاف منابع کاهش می‌یابد. افزون بر این، تثبیت مواد مغذی و کنترل فرسایش خاک از طریق فناوری هسته‌ای می‌تواند مسیر پایدارتری برای بهره‌برداری از زمین‌های کشاورزی فراهم کند.
کنترل آفات بدون سموم شیمیایی
یکی از چالش‌های اصلی صادرات کشاورزی ایران، باقی‌ماندن سموم شیمیایی روی محصولات است؛ موضوعی که بارها به بازگشت محموله‌های صادراتی ازجمله پسته انجامیده است. فناوری هسته‌ای در این زمینه دو کاربرد اساسی دارد؛ نخست پرتودهی محصولات است که منجر به نابودی تخم و لارو آفات از طریق تابش کنترل‌شده می‌شود و دوم عقیم‌سازی حشرات است. این روش‌ها به‌‌ویژه در مقابله با آفات مهاجمی، جایگزین سم‌پاشی‌های گسترده است. چنین رویکردی علاوه بر ارتقای سلامت جامعه، استانداردهای صادراتی را نیز بهبود می‌بخشد.
ظرفیت‌های بومی و سامانه‌های گاما
ایران طی سال‌های اخیر موفق به طراحی سامانه‌های گامای پیشرفته برای ضدعفونی و افزایش ماندگاری محصولات کشاورزی شده است. این تجهیزات بدون استفاده از مواد شیمیایی مضر، طول عمر انبارداری میوه و خشکبار را بهطور چشمگیری افزایش می‌دهند. چنین فناوری‌هایی در صورت گسترش و استقرار در مراکز تولیدی کشور، می‌تواند بخش مهمی از مشکل ضایعات پس از برداشت را حل کرده و امنیت زنجیره تأمین داخلی و صادراتی را تقویت کند.
چالش‌های صادرات و از دست رفتن بازارها
با وجود ظرفیت‌های گسترده، کشاورزی ایران همچنان در تجارت خارجی با کسری مواجه است. بخشی از این ضعف ناشی از عدم‌دسترسی به فناوری‌های نوین نگهداری و ضدعفونی کردن محصولات است. درحالی‌که کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و چین بخش وسیعی از محصولات کشاورزی خود را تحت پرتودهی قرار می‌دهند، ایران هنوز در مراحل ابتدایی استفاده از این ظرفیت قرار دارد. از دست رفتن بازار جهانی خشکبار ایران نمونه‌ای روشن از این خلأ فناورانه است. در گذشته ضدعفونی با گاز متیل بروماید انجام می‌شد اما این ماده به‌دلیل تخریب لایه اُزن ممنوع شده است. جایگزین آن پرتودهی هسته‌ای است، روشی که اگر بهطور گسترده در کشور پیاده‌سازی نشود، صادرات محصولات ارزشمند همچون پسته، بیش از پیش آسیب خواهد دید.
ضرورت سرمایه‌گذاری ملی
تجربه جهانی نشان داده کشورهایی که فناوری هسته‌ای را در بخش کشاورزی به‌کار گرفته‌اند، توانسته‌اند هم بهره‌وری را افزایش و هم ضایعات را کاهش دهند. برای ایران نیز بهره‌برداری از این فناوری نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی برای تضمین امنیت غذایی آینده است. از همین‌رو اجرای پروژه‌های محدود و پایلوت‌های کوچک کافی نیست. آنچه نیاز است، یک استراتژی ملی شامل سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های پرتودهی، آموزش نیروی انسانی متخصص و ایجاد مراکز مجهز در استان‌های تولیدکننده است.چنین سیاستی می‌تواند ضمن کاهش هزینه‌های اقتصادی ضایعات، صادرات کشور را نیز به سطح بالاتری برساند. ایران در حوزه دانش هسته‌ای در لبه فناوری قرار دارد و توان علمی و انسانی برای بومی‌سازی کاربردهای آن در کشاورزی را داراست اما تحقق این ظرفیت‌ها مشروط به سیاست‌گذاری کلان، انسجام نهادی و تخصیص منابع مالی کافی است. در جهانی که تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آب و رشد جمعیت، فشار مضاعفی بر تولید غذا وارد کرده، فناوری هسته‌ای می‌تواند به‌عنوان ابزاری راهبردی در خدمت امنیت غذایی ایران قرار گیرد.
کشاورزی به‌عنوان یکی ازارکان اصلی تولید وامنیت غذایی کشور،امروز باچالش‌های بزرگی همچون تغییرات اقلیمی، ضایعات گسترده، فرسایش خاک و محدودیت منابع آب روبه‌روست. در این میان، فناوری هسته‌ای که سال‌ها به‌عنوان ابزاری صرفا در حوزه انرژی یا پزشکی شناخته می‌شد، اکنون در خط مقدم راهکارهای نوین کشاورزی قرار گرفته است. استفاده هوشمندانه از پرتوهای هسته‌ای و سامانه‌های گاما نه‌تنها می‌تواند بهره‌وری را افزایش دهد، بلکه مسیر پایدارتری برای تامین غذای آینده کشور ترسیم می‌کند.ایران سالانه حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد از محصولات کشاورزی خود را در چرخه ضایعات از دست می‌دهد؛ رقمی که معادل غذای ۹ میلیون نفر با ارزش اقتصادی بیش از ۱۰ میلیارد دلار برآورد می‌شود. این حجم هدررفت، آن‌هم در کشوری که بخشی از نیاز غذایی خود را از طریق واردات کالاهای اساسی تامین می‌کند، تهدیدی مستقیم برای امنیت غذایی محسوب می‌شود.فناوری هسته‌ای با استفاده از پرتوهای گاما می‌تواند در کاهش این ضایعات نقش اساسی داشته باشد. پرتودهی کنترل‌شده باعث نابودی میکروارگانیسم‌ها و آفات انباری شده و عمر نگهداری محصولات را بدون تغییر محسوس در ارزش تغذیه‌ای افزایش می‌دهد. نتیجه چنین فرآیندی کاهش نیاز به سردخانه‌های پرمصرف، صرفه‌جویی در مصرف برق و جلوگیری از هدررفت میلیون‌ها تن محصول در مسیر تولید تا مصرف است.
سازگاری با تغییرات اقلیمی
یکی از بحران‌های رو‌به‌گسترش کشاورزی ایران، فشار ناشی از تغییرات اقلیمی است؛ از خشکسالی‌های مکرر گرفته تا افزایش شوری خاک. در این شرایط، فناوری جهش‌زایی هسته‌ای ابزاری کارآمد برای تولید بذرهای مقاوم‌تر است. این روش با ایجاد تغییرات کنترل‌شده در ژنوم گیاه، امکان دستیابی به ارقامی را فراهم می‌کندکه توانایی بالاتری در تحمل خشکی یا شوری دارند.
برخلاف مهندسی ژنتیک متداول، این فناوری نیازی به افزودن ژن خارجی ندارد و بر پایه فرآیندهای طبیعی جهش کار می‌کند. از این‌‌رو هم از نظر زیست‌محیطی وهم ازنظر پذیرش علمی واجتماعی،جایگاه مطمئنی یافته است.توسعه چنین بذرهایی می‌تواند ایران را در مسیر سازگاری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک خود یاری داده و وابستگی به واردات بذرهای خارجی را کاهش دهد.
فرسایش خاک و ردیابی ایزوتوپی
فرسایش خاک یکی از تهدیدهای پنهان اما جدی در بخش کشاورزی ایران است. کاهش مواد آلی و افت ساختار خاک بهره‌وری زمین‌های کشاورزی را تضعیف کرده و چرخه تولید را شکننده می‌سازد. فناوری هسته‌ای در این حوزه با بهره‌گیری از روش‌های ردیابی ایزوتوپی، امکان پایش دقیق چرخه مواد مغذی و کارایی کودها را فراهم می‌کند. این فناوری‌ها به پژوهشگران اجازه می‌دهد تا مسیر جذب و دفع مواد مغذی در خاک را شناسایی کرده و بهترین شیوه‌های مدیریت تغذیه گیاه را طراحی کنند. در نتیجه مصرف کودهای شیمیایی بهینه شده و اتلاف منابع کاهش می‌یابد. افزون بر این، تثبیت مواد مغذی و کنترل فرسایش خاک از طریق فناوری هسته‌ای می‌تواند مسیر پایدارتری برای بهره‌برداری از زمین‌های کشاورزی فراهم کند.
کنترل آفات بدون سموم شیمیایی
یکی از چالش‌های اصلی صادرات کشاورزی ایران، باقی‌ماندن سموم شیمیایی روی محصولات است؛ موضوعی که بارها به بازگشت محموله‌های صادراتی ازجمله پسته انجامیده است. فناوری هسته‌ای در این زمینه دو کاربرد اساسی دارد؛ نخست پرتودهی محصولات است که منجر به نابودی تخم و لارو آفات از طریق تابش کنترل‌شده می‌شود و دوم عقیم‌سازی حشرات است. این روش‌ها به‌‌ویژه در مقابله با آفات مهاجمی، جایگزین سم‌پاشی‌های گسترده است. چنین رویکردی علاوه بر ارتقای سلامت جامعه، استانداردهای صادراتی را نیز بهبود می‌بخشد.
ظرفیت‌های بومی و سامانه‌های گاما
ایران طی سال‌های اخیر موفق به طراحی سامانه‌های گامای پیشرفته برای ضدعفونی و افزایش ماندگاری محصولات کشاورزی شده است. این تجهیزات بدون استفاده از مواد شیمیایی مضر، طول عمر انبارداری میوه و خشکبار را بهطور چشمگیری افزایش می‌دهند. چنین فناوری‌هایی در صورت گسترش و استقرار در مراکز تولیدی کشور، می‌تواند بخش مهمی از مشکل ضایعات پس از برداشت را حل کرده و امنیت زنجیره تأمین داخلی و صادراتی را تقویت کند.
چالش‌های صادرات و از دست رفتن بازارها
با وجود ظرفیت‌های گسترده، کشاورزی ایران همچنان در تجارت خارجی با کسری مواجه است. بخشی از این ضعف ناشی از عدم‌دسترسی به فناوری‌های نوین نگهداری و ضدعفونی کردن محصولات است. درحالی‌که کشورهای پیشرفته مانند آمریکا و چین بخش وسیعی از محصولات کشاورزی خود را تحت پرتودهی قرار می‌دهند، ایران هنوز در مراحل ابتدایی استفاده از این ظرفیت قرار دارد. از دست رفتن بازار جهانی خشکبار ایران نمونه‌ای روشن از این خلأ فناورانه است. در گذشته ضدعفونی با گاز متیل بروماید انجام می‌شد اما این ماده به‌دلیل تخریب لایه اُزن ممنوع شده است. جایگزین آن پرتودهی هسته‌ای است، روشی که اگر بهطور گسترده در کشور پیاده‌سازی نشود، صادرات محصولات ارزشمند همچون پسته، بیش از پیش آسیب خواهد دید.
ضرورت سرمایه‌گذاری ملی
تجربه جهانی نشان داده کشورهایی که فناوری هسته‌ای را در بخش کشاورزی به‌کار گرفته‌اند، توانسته‌اند هم بهره‌وری را افزایش و هم ضایعات را کاهش دهند. برای ایران نیز بهره‌برداری از این فناوری نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی برای تضمین امنیت غذایی آینده است. از همین‌رو اجرای پروژه‌های محدود و پایلوت‌های کوچک کافی نیست. آنچه نیاز است، یک استراتژی ملی شامل سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های پرتودهی، آموزش نیروی انسانی متخصص و ایجاد مراکز مجهز در استان‌های تولیدکننده است.چنین سیاستی می‌تواند ضمن کاهش هزینه‌های اقتصادی ضایعات، صادرات کشور را نیز به سطح بالاتری برساند. ایران در حوزه دانش هسته‌ای در لبه فناوری قرار دارد و توان علمی و انسانی برای بومی‌سازی کاربردهای آن در کشاورزی را داراست اما تحقق این ظرفیت‌ها مشروط به سیاست‌گذاری کلان، انسجام نهادی و تخصیص منابع مالی کافی است. در جهانی که تغییرات اقلیمی، کاهش منابع آب و رشد جمعیت، فشار مضاعفی بر تولید غذا وارد کرده، فناوری هسته‌ای می‌تواند به‌عنوان ابزاری راهبردی در خدمت امنیت غذایی ایران قرار گیرد.
