سه روز پیش بود که در یکی از آزمایشگاه‌های دانشکدگان فنی دانشگاه تهران، تعویض کپسول گاز هیدروژن به بروز حادثه و آتش‌سوزی و فوت این دانشجو و مصدوم شدن سه دانشجوی دیگر منجر شد. اما این وداع تنها سوگواری یک فقدان نیست؛ بلکه هشداری دوباره است، چرا در دانشگاهی که باید مهد علم باشد، آزمایشگاه‌ها ناایمن هستند؟
با وجود این‌که وضعیت دانشجویان مصدوم خوب گزارش شده اما دلایل این اتفاق هنوز مشخص نیست و طبق گفته محمدحسین امید، رئیس دانشگاه تهران دلایل حادثه در حال بررسی است و دو تیم تشکیل شده تا جوانب مختلف این اتفاق را مورد بررسی قرار دهد. بروز این اتفاق بار دیگر پرده از ضعف‌های ایمنی در آزمایشگاه‌های دانشگاهی برداشت؛ ضعف‌هایی که سال‌هاست درباره‌شان هشدار داده شده، اما همچنان قربانی می‌گیرد وبه آن توجه نمی‌شود. از حریق آزمایشگاه دانشگاه علوم پزشکی قزوین در تیرماه ۱۳۹۸ و آزمایشگاه شیمی دانشکده علوم پایه دانشگاه تربیت مدرس درشهریورماه همان سال گرفته تا اردیبهشت‌ماه سال ۱۴۰۲ که آزمایشگاه مهندسی خاک دانشکده عمران دانشگاه شریف دچار حریق شد. جایی که تجهیزات فرسوده، نظارت ناکافی و آموزش‌های نیم‌بند، در یک لحظه همه چیز را نابود می‌کند و حتی به از دست‌دادن نخبه‌های کشورمان منجر می‌شود.
فقدان یک عبارت فراموش‌شده
مرور حوادث در آزمایشگاه دانشگاه‌های کشور نشان می‌دهد که ترکیب خطرناک تجهیزات فرسوده و ناآشنایی دانشجویان با محیط‌های پرریسک، می‌تواند به فجایعی جبران‌ناپذیر ختم شود. آزمایشگاه‌هایی که باید محل تجربه و یادگیری باشند، در غیاب آموزش کافی و نوسازی ابزارها، گاه به صحنه مرگ و آسیب تبدیل می‌شوند. البته در جزئیات تازه از این اتفاق،چند تن از دانشجویان اظهار کردند که بسیاری از دستگاه‌ها وامکانات آزمایشگاه سال‌هاست به‌روز‌رسانی نشده است.HSE، از موضوعات گمشده در بحث ایمنی دانشگاه‌هاست. عبارتی که به سه عامل سلامتی، ایمنی و محیط‌زیست اشاره دارد و مخفف همین کلمات است؛ مفهومی که در تمامی دانشگاه‌های جهان جایگاه مشخصی برای آن تعریف شده است. دکتر حمید کشوری، مسئول HSE دانشگاه امیرکبیر با اشاره به این‌که برای نخستین‌بار، حدود ۱۲سال پیش، موضوع HSE در دانشگاهها مطرح شد و اکنون این مسأله به‌طور جدی مورد توجه دانشگاه‌های کشور قرار گرفته است، به جام‌جم می‌گوید: «این سه مقوله باید در دانشگاهها بهصورت یک بسته مشخص، اما تفکیک‌شده از یکدیگر مورد توجه قرار گیرند. بااین‌حال، این مسأله در دانشگاه‌های ما تقریبا به‌طور کامل فراموش شده است. شاید به این دلیل که مطالبه‌ای از سوی دانشجویان وجود نداشته، چندان مورد توجه قرار نگرفته و تنها در سال‌های اخیر به آن توجه شده است.» حادثه اخیر در دانشگاه تهران و نمونه‌های مشابه دیگر، فقدان عملی HSE را به‌وضوح نشان می‌دهد.
ایمنی، جامانده از علم
توجه به HSE در دانشگاه‌های پیشرفته ضامن سلامت پژوهشگران است، اما در بسیاری از آزمایشگاه‌های کشور هنوز روی کاغذ باقی مانده است. آن‌طور که حمید کشوری به ما توضیح می‌دهد در صنعت، اگر مشکلی در یک دستگاه وجود داشته باشد، به‌راحتی متخصصان وارد عمل می‌شوند، نظارت می‌کنند و حتی در صورت لزوم آن را متوقف می‌سازند؛ اما در دانشگاهها چنین سیستمی وجود ندارد و معمولا نظارتی هم صورت نمی‌گیرد.
وی عنوان می‌کند: «اخیرا تلاش کرده‌ایم تا سازوکار نظارتی در این خصوص ایجاد شود؛ به‌‌طوری‌که در خود وزارت علوم، کمیته‌ای با عنوان HSE در حال راه‌اندازی است که زیر نظر مستقیم وزیر فعالیت خواهد کرد. از طرفی دانشگاهها هم باید دارای مرکزی با عنوان HSE باشند که وظیفه نظارت‌ها را بر عهده بگیرند.»
آن‌طور که او توضیح می‌دهد تلاش می‌شود تا این مراکز راه‌اندازی شود، به‌گونه‌ای که دارای هویت مشخص بوده و نقش‌ها به‌وضوح تعریف‌شده باشند؛ این‌که چه شخصی مسئول نظارت یا اجراست و سیاست‌ها چگونه تعیین می‌شوند. گویا آیین‌نامه مربوط به HSE ایجاد شده و مدتی است که کمیته سلام یا همان سلامت، ایمنی، بهداشت و محیط‌زیست هم شکل گرفته، اما فقط در حد همان تشکیل کمیته باقی مانده و کاری از پیش نرفته است.
نیازمند آموزش ایمنی
آموزش ایمنی، سنگ‌بنای هر فعالیت علمی به‌ویژه در دانشگاه‌هاست؛ اما در بسیاری از آزمایشگاه‌های کشور، این آموزش‌ها هنوز ناکافی یا غیرسیستماتیک است. دانشجویان تازه‌وارد هم که با شور و اشتیاق به آزمایشگاه قدم می‌گذارند، اما بسیاری از آنها حتی نمی‌دانند که چگونه با خطرات محیطی و تجهیزات پرریسک برخورد کنند. از طرفی اساتید هم اغلب برای آموزش عملی ایمنی، فرصتی پیدا نمی‌کنند یا تجهیزات کافی در اختیارشان نیست. مسئول HSE دانشگاه امیرکبیر هم از این مسأله گلایه‌مند است و به ما می‌گوید: «ما در دانشگاه‌مان بارها پیشنهاد داده‌ایم که آموزش‌های ایمنی برای اعضای هیات علمی برگزار شود، اما این موضوع نیازمند اقدام از سوی وزارتخانه است تا این آموزش‌ها بهصورت اجباری و عملیاتی، در قالب دروس آموزشی، برای اساتید تعریف و اجرا شود.»
او بر این باور است که ایمنی باید در تمامی بخش‌های دانشگاه، ازجمله کلاس‌های درس، خوابگاه‌ها و سایر فضاها رعایت شود. هرچند ممکن است آزمایشگاه‌ها از حساسیت بیشتری برخوردار باشند، اما تفاوت چندانی وجود ندارد؛ چراکه هیچ جایی از خطر مصون نیست. حادثه اخیر در آزمایشگاه دانشگاه، زنگ خطری جدی برای آینده علم و پژوهش کشور به شمار می‌رود. قطعا بدون اقدامات ساختاری، آموزش مداوم و نهادهای نظارتی مشخص، محیط‌های علمی همچنان پرریسک خواهند ماند و توان پژوهشی نسل جوان به مخاطره خواهد افتاد.
جای خالی نظارت جامع
در بسیاری از دانشگاهها، ایمنی گویی در محیط‌های علمی گم شده و رنگ باخته است. فضاهای آزمایشگاهی دانشگاهها با تجهیزات قدیمی و سیستم‌های ناکارآمد، دانشجویان را در معرض ریسک‌های جدی قرار می‌دهند. جایی که یک اشتباه کوچک می‌تواند سرنوشت‌ساز باشد. اما حالا پرسشی که مطرح می‌شود این است که اصلا نظارتی بر این قسمت از دانشگاهها صورت می‌گیرد یا نه؟ مسئول HSE دانشگاه امیرکبیر در پاسخ به این سؤال عنوان می‌کند: «به‌طورکلی نمی‌توان گفت که هیچ نظارت یا ایمنی‌ای وجود ندارد. بالاخره درهرمجموعه‌ای، ازجمله دانشگاهها،سطحی از ایمنی ونظارت وجوددارد، اما چون این موضوع از سوی یک مرکز تعریف‌شده و نهادینه‌شده پشتیبانی نمی‌شود، هر دانشگاه بهصورت مستقل و با شیوه‌ای متفاوت آن را اجرا می‌کند. همین امر باعث می‌شود که میزان حساسیت، کیفیت فنی و سطح نظارت در هر دانشگاه متفاوت و نامشخص باشد.»
آن‌طور که او می‌گوید ازسال‌ها پیش تمامی آزمایشگاه‌ها وکارگاه‌های دانشگاه امیرکبیر دارای شناسنامه شده است وفرآیند مدیریت ریسک در آنها در حال اجراست.حتی ارزیابی ریسک برای تمامی مراکز داخل دانشگاه وخوابگاه‌ها نیزانجام شده ونظارت‌ها بهصورت روزانه ادامه دارد.
