آبزیان خزر در تور آلاینده‌ها
خزر به‌عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان،محصور بین پنج کشورساحلی جمهوری اسلامی ایران، جمهوری‌آذربایجان، قزاقستان،روسیه و ترکمنستان است که وضعیت آبزیان آن به‌دلیل آلودگی، صید بی‌رویه و تغییرات اقلیمی اصلا خوب نیست و شرایط سختی بر این اکوسیستم حاکم است.ترکیبی از منابع آلوده‌کننده زمینی،رودخانه‌ای و دریایی، گونه‌های ارزشمندی مانندماهیان خاویاری وماهی‌سفید رادرخطر انقراض قرارداده است.
براساس نظر کارشناسان، مدیریت ورود آلاینده‌های نفتی به آب‌های خزر و توقف فعالیت‌های صیادی و تلاش برای بازسازی ذخایر آبزیان از اقدامات ضروری برای حفظ این منابع محسوب می‌شود. در غیر این صورت، ممکن است بسیاری از آنها برای همیشه ناپدید شوند.دریاچه زیبای مازندران که سواحل رویایی و سرزمین‌های بکر و سرسبز آن را احاطه کرده‌اند، در دل خود بیش از هزار چاه نفت دارد که درحال‌حاضر ۱۰۰ سکوی نفتی مشغول تولید روزانه ۳۵۰هزار بشکه نفت هستند.
اکتشاف منابع جدید، حفاری نفتی و سرریز نفت از چاه‌ها از عمده عوامل آلودگی نفتی این دریاچه به شمار می‌آیند. مواد نفتی به‌وسیله کشتی‌های فرسوده‌ای حمل می‌شوند که تانکرهای کوچکی دارند و این امر باعث شده مواد آلاینده هنگام جابه‌جایی به داخل دریا ریخته و باعث ازبین‌رفتن آبزیان و دیگر موجودات زنده دریایی شوند.این اتفاق بعد از فروپاشی شوروی شدت گرفته و میزان بهره‌برداری کشورهای حاشیه خزر به اندازه‌ای رسیده که جانوران آبزی و پرندگان مهاجر این اکوسیستم را در معرض انقراض قرار داده است. حالا و براساس گزارش‌های مستند، دریاچه خزر به لحاظ آلودگی در شرایط بحرانی است و سالانه ۱۲۲هزار تن مواد آلاینده نفتی سرطان‌زا فقط به خاطر استخراج وارد آب می‌شود.
کمک به شاهرگ‌های خزر
درد خزر از سال‌ها قبل آغاز شده و بی‌توجهی به حواشی آن، به‌خصوص نادیده‌گرفتن رودخانه‌هایی که به آن وارد می‌شوند، وضعیت این دریاچه را وخیم‌تر کرده است.۸۰درصد گونه‌های ماهیان، وابسته به رودخانه‌ها هستند و خزر هم با رودخانه‌هایش زنده است. این درحالی‌است که مدت‌هاست کارشناسان درباره شرایط رودخانه‌ها برای تولید مثل ماهیان اقتصادی هشدار می‌دهند. از حدود دو دهه قبل رودهای حوزه خزر با تخریب جدی به‌ویژه از سوی انسان مواجه شده‌اند که دود آن به چشم بزرگ‌ترین دریاچه دنیا رفته است.
به گفته دکتر مریم جمالیان، کارشناس حوزه محیط‌زیست، برای مراقبت از دریاچه خزر باید سراغ شاهرگ‌هایش برویم. اگر رودخانه‌های این حوزه حفظ شوند، علاوه بر افزایش تنوع ماهیان، به گردش مواد دریا و اکوسیستم آن نیز کمک شایانی می‌شود. بااین‌حال به نظر می‌رسد ماهیان ساکن در این دریاچه روزهای سختی را تجربه کرده و در خطر انقراض قرار دارند.
وی با اشاره به آلودگی بستر رودخانه‌های شمال کشور که حیات آبزیان را به خطر انداخته، توضیح می‌دهد: «رودخانه چمخاله یکی از بهترین بسترها برای حیات و پرورش ماهی‌سفید مهاجر پاییزه بود که متأسفانه دیگر به چشم نمی‌خورد، چون این رودخانه محیط امنی برای تخم‌ریزی ماهیان نیست.»
ماهی‌هایی که هیچ‌وقت برنمی‌گردند
خزر، گونه‌های زیادی از آبزیان و به‌خصوص ماهیان خاویاری و کیلکا را پرورش می‌داد که حالا هر دوی آنها در معرض انقراض قرار دارند. ماهیان خاویاری به‌دلیل تخریب زیستگاه، آلودگی، صید بی‌رویه و غیرمجاز و قاچاق و ورود گونه‌های غیربومی در وضعیت بسیار بدی هستند و شاید نسل ماهی کیلکا هم به‌دلیل حضور گونه مهاجم شانه‌دار منقرض شده باشد.
از وضعیت اسفبار ماهیان خزر همین بس که بدانیم در دهه ۷۰ تا ۲۵۰ تن خاویار از این دریاچه صید می‌شد که در دهه ۹۰ این رقم به صفر رسید. در آن زمان تمامی پنج کشور صید این ماهی را متوقف کردند. بااین‌حال تکثیر مصنوعی خاویار هم جوابگو نبود و این ماهی نتوانست جمعیتش را بازسازی کند، چون همچنان صید غیرمجاز خاویار ادامه دارد.
هرچند برنامه‌هایی برای حفاظت از خزر و آبزیانش در دستور کار قرار گرفته اما این کار وقتی مثمرثمر خواهد بود که پیوسته باشد. در همین راستا رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی چمخاله، از آمادگی این مرکز برای آموزش خانواده‌ها جهت پرورش ماهیان خاویاری در منطقه و مزارع خودشان خبر داده و می‌گوید: «پرورش ماهیان خاویاری برای خانواده‌های گیلانی و روستاییان بسیار درآمدزا و حائز اهمیت است. از سوی دیگر باید جلوی آلودگی رودخانه‌های استان را هم با کمک خانواده‌ها بگیریم، در غیر این‌‌صورت برخی گونه‌های ارزشمند خزر نابود خواهند شد.»
دکتر علی صادق‌پور با اشاره به ممنوعیت ۱۰ساله صید ماهیان خاویاری در دریای خزر توسط پنج کشور حاشیه آن و تمدید این ممنوعیت ادامه می‌دهد: «ما هرساله جشن رهاسازی ماهیان را برگزار می‌کنیم اما گونه‌های ماهی‌سفید که تولید آنها با هزینه بسیار زیاد همراه است، در رودخانه‌های آلوده رها می‌شوند؛ ۹۰درصد این ماهی‌ها برنمی‌گردند و براثر آلودگی‌ها از بین می‌روند. درحالی‌که با کمک بسیج، خانواده‌ها و دستگاه‌ها و محافظت از ۴ ــ ۳ رودخانه می‌توانیم کاری کنیم که ماهی خودش وارد رودخانه شود.»
وی به لزوم بهره‌مندی از گنج‌ها و فرصت‌های پنهان در دریا اشاره و بیان می‌کند: «یکی از معضلاتی که در آینده با آن مواجه خواهیم شد این است که دچار فقر فرهیختگان شیلاتی می‌شویم که دلیلش عدم استقبال جوانان از رشته شیلات است.»
رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی چمخاله عمر ماهیان خاویاری را ۱۰۰ سال عنوان کرده و می‌گوید: «سال گذشته با وجود ممنوعیت صید برای ماهیان خاویاری، فقط ۲۰۰ تن خاویار گرفتیم که نشان می‌دهد این گونه‌های ارزشمند در خطر انقراض قرار دارند.»
سدهایی که دریا را خشک می‌کند
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات و معضلات در تمام استانها، سوء‌مدیریت‌هاست که در بخش‌های مختلف به چشم می‌خورد و آسیب و ضررهای زیادی به کشور وارد می‌کند.
دکتر سیامک رحیمی، کارشناس حوزه شیلات با بیان این‌که بخش زیادی از گرفتاری‌های کنونی به‌دلیل عدم مدیریت درست در بهره‌برداری از ماهی‌ها و بخشی هم به‌خاطر تفکر بدون آینده‌نگری در سدسازی است، می‌گوید: «فشار صید، برهم‌خوردن تعادل جمعیتی، حضور گونه‌های مهاجم، تکثیر، آلودگی و کم‌آب شدن رودها ماهیان خزر را با تهدید جدی مواجه کرده است. اما ساخت سدهای متعددی که ظرفیت مخازن‌شان از میزان آب ورودی به خزر بیشتر بوده هم موجب فشار بر رودخانه‌های منتهی به این دریاچه شده است. این رودها خشک و کم‌آب شده و درگیر آلودگی‌های سموم هستند؛ این درحالی‌است که پنج گونه خاویاری، آزاد، سفید، کپور دریای خزر، سیاه‌کولی و شاه‌کولی نمونه‌های اصلی ماهیان اقتصادی این دریاچه به شمار می‌آیند و برای تولیدمثل به آب‌شیرین تمیز و جریان‌دار رودخانه نیاز دارند. اگر شرایط به همین منوال پیش رود، با انقراض خاموش ماهیان اقتصادی و ارزشمند خزر مواجه خواهیم شد.»
اکتشاف منابع جدید، حفاری نفتی و سرریز نفت از چاه‌ها از عمده عوامل آلودگی نفتی این دریاچه به شمار می‌آیند. مواد نفتی به‌وسیله کشتی‌های فرسوده‌ای حمل می‌شوند که تانکرهای کوچکی دارند و این امر باعث شده مواد آلاینده هنگام جابه‌جایی به داخل دریا ریخته و باعث ازبین‌رفتن آبزیان و دیگر موجودات زنده دریایی شوند.این اتفاق بعد از فروپاشی شوروی شدت گرفته و میزان بهره‌برداری کشورهای حاشیه خزر به اندازه‌ای رسیده که جانوران آبزی و پرندگان مهاجر این اکوسیستم را در معرض انقراض قرار داده است. حالا و براساس گزارش‌های مستند، دریاچه خزر به لحاظ آلودگی در شرایط بحرانی است و سالانه ۱۲۲هزار تن مواد آلاینده نفتی سرطان‌زا فقط به خاطر استخراج وارد آب می‌شود.
کمک به شاهرگ‌های خزر
درد خزر از سال‌ها قبل آغاز شده و بی‌توجهی به حواشی آن، به‌خصوص نادیده‌گرفتن رودخانه‌هایی که به آن وارد می‌شوند، وضعیت این دریاچه را وخیم‌تر کرده است.۸۰درصد گونه‌های ماهیان، وابسته به رودخانه‌ها هستند و خزر هم با رودخانه‌هایش زنده است. این درحالی‌است که مدت‌هاست کارشناسان درباره شرایط رودخانه‌ها برای تولید مثل ماهیان اقتصادی هشدار می‌دهند. از حدود دو دهه قبل رودهای حوزه خزر با تخریب جدی به‌ویژه از سوی انسان مواجه شده‌اند که دود آن به چشم بزرگ‌ترین دریاچه دنیا رفته است.
به گفته دکتر مریم جمالیان، کارشناس حوزه محیط‌زیست، برای مراقبت از دریاچه خزر باید سراغ شاهرگ‌هایش برویم. اگر رودخانه‌های این حوزه حفظ شوند، علاوه بر افزایش تنوع ماهیان، به گردش مواد دریا و اکوسیستم آن نیز کمک شایانی می‌شود. بااین‌حال به نظر می‌رسد ماهیان ساکن در این دریاچه روزهای سختی را تجربه کرده و در خطر انقراض قرار دارند.
وی با اشاره به آلودگی بستر رودخانه‌های شمال کشور که حیات آبزیان را به خطر انداخته، توضیح می‌دهد: «رودخانه چمخاله یکی از بهترین بسترها برای حیات و پرورش ماهی‌سفید مهاجر پاییزه بود که متأسفانه دیگر به چشم نمی‌خورد، چون این رودخانه محیط امنی برای تخم‌ریزی ماهیان نیست.»
ماهی‌هایی که هیچ‌وقت برنمی‌گردند
خزر، گونه‌های زیادی از آبزیان و به‌خصوص ماهیان خاویاری و کیلکا را پرورش می‌داد که حالا هر دوی آنها در معرض انقراض قرار دارند. ماهیان خاویاری به‌دلیل تخریب زیستگاه، آلودگی، صید بی‌رویه و غیرمجاز و قاچاق و ورود گونه‌های غیربومی در وضعیت بسیار بدی هستند و شاید نسل ماهی کیلکا هم به‌دلیل حضور گونه مهاجم شانه‌دار منقرض شده باشد.
از وضعیت اسفبار ماهیان خزر همین بس که بدانیم در دهه ۷۰ تا ۲۵۰ تن خاویار از این دریاچه صید می‌شد که در دهه ۹۰ این رقم به صفر رسید. در آن زمان تمامی پنج کشور صید این ماهی را متوقف کردند. بااین‌حال تکثیر مصنوعی خاویار هم جوابگو نبود و این ماهی نتوانست جمعیتش را بازسازی کند، چون همچنان صید غیرمجاز خاویار ادامه دارد.
هرچند برنامه‌هایی برای حفاظت از خزر و آبزیانش در دستور کار قرار گرفته اما این کار وقتی مثمرثمر خواهد بود که پیوسته باشد. در همین راستا رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی چمخاله، از آمادگی این مرکز برای آموزش خانواده‌ها جهت پرورش ماهیان خاویاری در منطقه و مزارع خودشان خبر داده و می‌گوید: «پرورش ماهیان خاویاری برای خانواده‌های گیلانی و روستاییان بسیار درآمدزا و حائز اهمیت است. از سوی دیگر باید جلوی آلودگی رودخانه‌های استان را هم با کمک خانواده‌ها بگیریم، در غیر این‌‌صورت برخی گونه‌های ارزشمند خزر نابود خواهند شد.»
دکتر علی صادق‌پور با اشاره به ممنوعیت ۱۰ساله صید ماهیان خاویاری در دریای خزر توسط پنج کشور حاشیه آن و تمدید این ممنوعیت ادامه می‌دهد: «ما هرساله جشن رهاسازی ماهیان را برگزار می‌کنیم اما گونه‌های ماهی‌سفید که تولید آنها با هزینه بسیار زیاد همراه است، در رودخانه‌های آلوده رها می‌شوند؛ ۹۰درصد این ماهی‌ها برنمی‌گردند و براثر آلودگی‌ها از بین می‌روند. درحالی‌که با کمک بسیج، خانواده‌ها و دستگاه‌ها و محافظت از ۴ ــ ۳ رودخانه می‌توانیم کاری کنیم که ماهی خودش وارد رودخانه شود.»
وی به لزوم بهره‌مندی از گنج‌ها و فرصت‌های پنهان در دریا اشاره و بیان می‌کند: «یکی از معضلاتی که در آینده با آن مواجه خواهیم شد این است که دچار فقر فرهیختگان شیلاتی می‌شویم که دلیلش عدم استقبال جوانان از رشته شیلات است.»
رئیس مرکز تحقیقات علوم شیلاتی و فنون دریایی چمخاله عمر ماهیان خاویاری را ۱۰۰ سال عنوان کرده و می‌گوید: «سال گذشته با وجود ممنوعیت صید برای ماهیان خاویاری، فقط ۲۰۰ تن خاویار گرفتیم که نشان می‌دهد این گونه‌های ارزشمند در خطر انقراض قرار دارند.»
سدهایی که دریا را خشک می‌کند
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات و معضلات در تمام استانها، سوء‌مدیریت‌هاست که در بخش‌های مختلف به چشم می‌خورد و آسیب و ضررهای زیادی به کشور وارد می‌کند.
دکتر سیامک رحیمی، کارشناس حوزه شیلات با بیان این‌که بخش زیادی از گرفتاری‌های کنونی به‌دلیل عدم مدیریت درست در بهره‌برداری از ماهی‌ها و بخشی هم به‌خاطر تفکر بدون آینده‌نگری در سدسازی است، می‌گوید: «فشار صید، برهم‌خوردن تعادل جمعیتی، حضور گونه‌های مهاجم، تکثیر، آلودگی و کم‌آب شدن رودها ماهیان خزر را با تهدید جدی مواجه کرده است. اما ساخت سدهای متعددی که ظرفیت مخازن‌شان از میزان آب ورودی به خزر بیشتر بوده هم موجب فشار بر رودخانه‌های منتهی به این دریاچه شده است. این رودها خشک و کم‌آب شده و درگیر آلودگی‌های سموم هستند؛ این درحالی‌است که پنج گونه خاویاری، آزاد، سفید، کپور دریای خزر، سیاه‌کولی و شاه‌کولی نمونه‌های اصلی ماهیان اقتصادی این دریاچه به شمار می‌آیند و برای تولیدمثل به آب‌شیرین تمیز و جریان‌دار رودخانه نیاز دارند. اگر شرایط به همین منوال پیش رود، با انقراض خاموش ماهیان اقتصادی و ارزشمند خزر مواجه خواهیم شد.»
