قطعی برنامه‌ریزی‌شده برق، هرساله از اواخر خرداد اجرا می‌شد اما امسال به دلیل گرمای زودرس، از دهه سوم فروردین اتفاق افتاد. بااین‌حال اتفاقی عجیب رخ داده است، به طوری که در تابستان ۱۴۰۴، همزمان با کاهش رسمی در میزان مصرف برق نسبت به سال گذشته، بسیاری از استان‌ها با خاموشی‌های گسترده و مکرر روبه‌رو شدند. این اتفاق در حالی رخ داد که طبق گزارش‌های شرکت مدیریت شبکه برق، پیک مصرف برق در سال جاری حدود ۲۰۰۰ مگاوات کمتر از تابستان ۱۴۰۳ بوده است. افزایش قطعی‌های برق باوجود کاهش تقاضا، تناقضی را رقم زده که بسیاری از کارشناسان آن را نتیجه سیاست‌های ناکارآمد و مشکلات ساختاری صنعت برق می‌دانند که در گزارش پیش‌رو، ابعاد فنی، اقتصادی و مدیریتی این مسأله را واکاوی کرده‌ایم.
کاهش واقعی یا مهندسی‌شده مصرف؟
مصرف برق کشور در ظاهر کمترشده اما این کاهش، از نگاه کارشناسان بیشتر نتیجه اعمال محدودیت بر مصرف‌کنندگان بزرگ بوده تا نتیجه صرفه‌جویی واقعی. بسیاری از صنایع بزرگ، ادارات دولتی، چاه‌های کشاورزی و روشنایی معابر در تابستان امسال با برنامه‌های خاموشی اجباری مواجه شدند. در واقع، مصرف برق کاهش نیافته بلکه کاهش داده شده است؛ به‌عبارت دیگر، دولت با ابزارهای مدیریتی، بار شبکه را پایین نگه داشته تا از بحران سراسری جلوگیری کند اما این خود بحران دیگری را در قالب رکود تولید و نارضایتی اجتماعی ایجاد کرده است.با این حال و باتوجه به محدودیت منابع، وزارت نیرو ناچار است میان تامین برق خانگی، صنعتی و کشاورزی توازن ایجاد کنند.امسال به نظر می‌رسد سیاست‌گذار برای جلوگیری از نارضایتی عمومی، اولویت را به تامین برق خانگی داده و همین امر موجب قطع بیشتر برق صنایع و کارگاه‌ها شده است. این مسأله، اگرچه در آمار خاموشی خانگی کمتر دیده می‌شود اما در بخش تولیدی و خدماتی به‌شدت محسوس است.
شبکه برق فرسوده است
یکی از دلایل اصلی افزایش خاموشی‌ها، ضعف زیرساخت‌های انتقال و توزیع برق است. طبق برآوردها، بیش از ۴۰ درصد تجهیزات شبکه توزیع برق ایران عمری بالای ۳۰ سال دارند از این رو بسیاری از مناطق، حتی در شرایط پیک بار متوسط، به‌دلیل استهلاک، دچار قطعی می‌شوند. محمدصادق معتمدیان، استاندار تهران در این رابطه می‌گوید: «افزایش ساعات قطعی برق خارج از برنامه به علت فشار به شبکه برق است و تعداد این موارد محدود است.» با این حال خاموشی‌های پراکنده در سطح محلات، اغلب نه ناشی از کمبود برق بلکه نتیجه مستقیم تلفات بالا، خرابی ترانس‌ها، سوختگی کابل‌ها و ضعف تابلوهای توزیع است.
ظرفیتی که قابل اتکا نیست
کاهش تولید برق به دلیل محدودیت در منابع انرژی و ناترازی شبکه است. هرچند مصرف کاهش یافته اما ظرفیت تولید نیروگاه‌ها نیز نسبت به سال گذشته افت کرده است. اگرچه ظرفیت اسمی یا همان نصب‌شده تولید برق ایران در حال حاضر حدود ۹۵ هزار مگاوات است اما بررسی توان عملی تولید نشان می‌دهد که حدود ۲۵ هزار مگاوات آن از مدار خارج است. دلایلی چون اتلاف، کمبود سوخت، تعمیرات نیروگاهی، نبود قطعه و راندمان پایین، باعث شده توان عملی به حدود ۷۰ هزار مگاوات کاهش یابد. از سوی دیگر، مصرف برق در اوج روزهای گرم به بیش از۷۷ هزار مگاوات رسید. درنتیجه، حاشیه امن تولید از بین رفت و شبکه به‌شدت در معرض ریسک قرار گرفت. این وضعیت منجر به خاموشی‌های برنامه‌ریزی‌شده و ناگهانی در سراسر کشور شد.
بحران سوخت در دل تابستان
کمبود سوخت گاز طبیعی نیز فشار مضاعفی بر صنعت برق وارد کرده است. افت فشار در میدان گازی پارس‌جنوبی و ناترازی گاز، باعث شد بخش قابل‌توجهی از نیروگاه‌ها در تابستان امسال با سوخت مایع (مازوت یا گازوئیل) فعالیت کنند. آمارها نشان می‌دهد بیش از ۳۰ درصد از نیروگاه‌ها در تیر و مرداد با سوخت مایع فعال بودند. در برخی نقاط کشور، به‌دلیل مشکلات حمل‌ونقل و توزیع، حتی دسترسی به سوخت مایع نیز با اختلال روبه‌رو شده و برخی واحدهای تولید برق به‌طور کامل از مدار خارج شده‌اند.
کاهش مصرف برق واقعی نبود
امین هاشمی، کارشناس سیاست‌گذاری انرژی در گفت‌وگو با جام‌جم در مورد دلایل افزایش خاموشی‌ها با وجود افت مصرف، می‌گوید: کاهش مصرف برق در تابستان امسال واقعی نبود بلکه حاصل محدودیت اجباری بر صنایع، کشاورزی و روشنایی معابر است. به‌جای آن‌که صرفه‌جویی از مسیر بهینه‌سازی مصرف اتفاق بیفتد، صورت‌مسأله با محدودیت‌های اضطراری پاک شد.
هاشمی با بیان این‌که اوضاع برق کشور نتیجه سال‌ها بی‌توجهی و سیاست‌گذاری نادرست است، افزود: وزارت نیرو نتوانست پروژه‌های توسعه نیروگاهی را به نتیجه برساند یا شبکه فرسوده توزیع را نوسازی کند. نتیجه، همین خاموشی‌های پراکنده و گاه چندساعته است که مردم امسال تجربه کردند.
این کارشناس انرژی تأکید کرد: شبکه برق کشور تاب مقاومت ندارد. حتی اگر مصرف کاهش پیدا کند، باز هم تجهیزات مستهلک باعث قطع برق خواهند شد. خاموشی‌ها در محلات تهران، اهواز، مشهد و کرج عمدتا ناشی از همین ضعف زیرساختی است.وی ادامه داد: در چنین شرایطی، حتی پایداری کوتاه‌مدت شبکه نیز با دشواری تأمین می‌شود. وزارت نیرو باید واقع‌بین باشد؛ بدون اصلاح تعرفه‌ها و آزادسازی سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و بدون اولویت دادن به نوسازی شبکه، تابستان‌های آینده از امسال هم بحرانی‌تر خواهند بود.
هاشمی گفت: مردم باید بدانند مشکل برق فقط عدد مصرف نیست. ما با بحران ساختاری، بدهی، بی‌اعتمادی سرمایه‌گذاران، فرسودگی تجهیزات و بحران منابع انسانی در صنعت برق مواجهیم. اینها مسائل یک‌شبه و یک‌فصلی نیست.
ناتوانی در اصلاح ساختار
کارشناسان تاکید دارند که اقتصاد صنعت برق باید اصلاح شود با این حال در کنار همه مشکلات فنی، ساختار تعرفه‌ای و اقتصادی صنعت برق نیز به بحرانی جدی بدل شده است. قیمت پایین خرید برق از نیروگاه‌ها، بدهی سنگین وزارت نیرو به پیمانکاران و نبود مشوق‌های سرمایه‌گذاری، باعث شده تقریبا هیچ نیروگاه جدیدی در سال‌های اخیر به بهره‌برداری نرسد. در چنین شرایطی، سرمایه‌گذاران بخش خصوصی نیز تمایلی به ورود به صنعت برق ندارند. بازده پایین، سیاست‌های ناپایدار و نبود حمایت قانونی، صنعت برق را به انجماد کشانده است.
بحران زیرلایه‌ها
خاموشی‌های گسترده در تابستان ۱۴۰۴، حتی در شرایطی که مصرف برق کمتر گزارش شده، نشانه‌ای روشن از بحران مزمن در زیرساخت‌ها، سیاست‌گذاری و مدیریت صنعت برق کشور است. راه‌حل نه در مچ‌گیری از مصرف‌کنندگان بلکه در اصلاح عمیق ساختارهای فنی، اقتصادی و مدیریتی صنعت برق نهفته است. علاوه‌بر این، خاموشی‌های ۱۴۰۴ در واقع نمادی از ضعف نظام تصمیم‌گیری و فقدان راهبرد بلندمدت در صنعت برق کشور است. مسأله تنها محدود به ظرفیت تولید یا وضعیت مصرف نیست بلکه باید ریشه آن را در ناهماهنگی نهادهای حاکمیتی، ضعف نظام برنامه‌ریزی و نبود اولویت‌گذاری در سرمایه‌گذاری دانست. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، مدیریت بار شبکه براساس پیش‌بینی‌های فصلی، استفاده از ظرفیت ذخیره برق، واردات منطقه‌ای انرژی و تکیه بر انرژی‌های تجدیدپذیر انجام می‌شود، در حالی‌که در ایران هنوز ساختار سنتی، وابسته به گاز و سوخت مایع، ادامه دارد.
علاوه‌بر این، الگوی بودجه‌ای وزارت نیرو نیز دچار اختلال مزمن است. عدم پرداخت به‌موقع مطالبات تولیدکنندگان برق، ناترازی مالی بین درآمد فروش برق و هزینه تولید و عدم اختصاص منابع کافی برای توسعه زیرساخت‌ها موجب شده که صنعت برق در یک چرخه فرساینده گرفتار شود. همچنین نبود حکمرانی منسجم در سطح سیاست‌گذاری باعث شده که حتی طرح‌هایی مانندمدیریت بار یاتشویق مصرف‌کنندگان پرمصرف به صرفه‌جویی نیزبه‌صورت مقطعی،جزیره‌ای و غیرهدفمند اجرا شود. اگر نگاه به برق فقط در ماه‌های گرم و در قالب جدول خاموشی باشد، نه‌تنها بحران حل نمی‌شود بلکه هر سال مردم باید آماده خاموشی‌های گسترده‌تر باشند؛ حتی اگر کمتر برق مصرف کنند. بنابراین راهکاراساسی،نه در صرفا کاهش مصرف بلکه در ارتقای ظرفیت تولید پایدار، سرمایه‌گذاری در شبکه توزیع، بهبود راندمان نیروگاه‌ها و تنوع‌بخشی به منابع انرژی به‌ویژه تجدیدپذیرها نهفته است. در غیر این صورت، حتی با کاهش مصرف، سایه خاموشی بر زندگی مردم و اقتصاد کشور همچنان سنگین خواهد ماند.
سهم انرژی‌های تجدیدپذیر به ۵ درصد می‌رسد
رئیس سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق اعلام کرد: در چهار‌ماهه نخست امسال تولید برق نیروگاه‌های خورشیدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته با رشد ۷۱ درصدی از ۳۵۷ میلیون کیلووات ساعت به ۶۱۰ میلیون کیلووات ساعت افزایش یافته است. محسن طرزطلب افزود: همچنین تولید برق نیروگاه‌های بادی نیز از ۴۱۳ به ۴۳۲ میلیون کیلووات ساعت افزایش یافته است. وی با بیان این که هم‌اکنون ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر کشور به ۱۸۶۸ مگاوات رسیده، ادامه داد: در پایان تیرماه سال گذشته این میزان ۱۲۳۲مگاوات بود و تنها در یک سال گذشته ۶۳۶ مگاوات نیروگاه جدید وارد مدار شده و سهم انرژی‌های تجدیدپذیر را از مجموع سبد تولید برق کشور به ۱.۹درصد افزایش داده است.
معاون وزیر نیرو با اعلام این‌که تا پایان امسال سهم انرژی‌های تجدیدپذیر از سبد تولید برق کشور به بیش از ۵ درصد افزایش خواهد یافت، تاکید کرد: در حال حاضر در فاز اول احداث ۷۰۰۰مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر عمدتا از نوع خورشیدی برنامه‌ریزی و نهایی شده است. در حال حاضر ایران به کارگاه بزرگی در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر تبدیل شده و انقلاب بزرگی در این خصوص رخ داده است که به‌تدریج آثار آن در هفته‌های آتی نمایان خواهد شد.
