دوگانه اسلام و ایران نداریم
همزمان با هفته وحدت این‌بار دریچه نگاه‌مان را به سمت نقش شعر فارسی در ایجاد وحدت و انسجام میان شیعه و سنی و همچنین تأکید بر اصل ملی‌گرایی گرداندیم. اصولا شعر فارسی همیشه یکی از ابزارهای مهم در ایجاد وحدت و همدلی میان مسلمانان به‌ویژه شیعه و سنی، بوده است.
از دیرباز شاعران فارسی‌زبان با بیانی عارفانه و اخلاقی، توانسته‌اند مفاهیم مشترک دینی، انسانی و اخلاقی را در شعر فارسی برجسته کنند و فراتر از اختلافات مذهبی، روی مسأله توحید، محبت، عدالت و کرامت انسانی تأکید کنند. این ویژگی باعث شده شعر فارسی به پلی میان دل‌های عاشق محبت اهلبیت و معارف اسلام تبدیل شود و در گسترش روحیه همگرایی و همبستگی به‌ویژه میان پیروان مذاهب اسلامی نقشی مؤثر ایفا کند.
در گزارش پیش‌رو با چند نفر از اساتید زبان و ادب فارسی ازجمله غلامعلی حدادعادل، رئیس بنیاد سعدی، افشین علاء و میلاد عرفان‌پور که هر دو شاعر انقلابی هستند، در این رابطه صحبت کردیم که در ادامه از نظر می‌گذرانید.
دوگانه‌ای تحت عنوان اسلام و ایران وجود ندارد
یکی از شاخص‌ترین استادانی که عمر خود را صرف زبان و ادب فارسی کرده، غلامعلی حدادعادل، عضو فرهنگستان زبان فارسی و رئیس بنیاد سعدی است که درباره چگونگی ایجاد وحدت میان شیعه و سنی در زمانه امروز به خبرنگار جام‌جم گفت: اصلا دوگانه‌ای تحت عنوان اسلام و ایران بین عامه مردم هیچ‌گاه نبوده است؛ به‌عبارتی ایران وطن مردم ایران و اسلام هم مکتب‌شان محسوب می‌شد. من همیشه می‌گویم ایران علاقه من و اسلام عقیده من است و این عقیده و علاقه با یکدیگر تضاد ندارند. در این جنگ ۱۲ روزه این عقیده و علاقه به بهترین وجه ممکن به یکدیگر گره خورد و ما این اتصال را مبارک می‌دانیم و باید قدر آن را بدانیم و مراقبت کنیم این دوگانه‌های مصنوعی ما را در مقابل یکدیگر قرار ندهند. وقایع اخیر ثابت کرد که مردم ایران با وحدت و هوشیاری کامل، پشت‌سر دولت و نظام ایستاده‌اند و این وفاق ملی روزبه‌روز در حال افزایش است.او با تأکید بر این‌که شعر شاعرانی همچون فردوسی می‌تواند به ایجاد این وحدت و انسجام کمک کند، افزود: شعر شاعرانی چون فردوسی مظهر همین وحدت، علاقه و عقیده است. حدادعادل با اشاره به نقش زبان و ادبیات فارسی در وحدت ملی گفت: همان‌گونه که زبان فارسی قرن‌ها عامل وحدت این ملت بوده، امروز نیز فرهنگ انقلابی و اسلامی ما مهم‌ترین عامل انسجام ملی است. این ملت با تکیه بر این سرمایه‌های فرهنگی، راه پیشرفت و عزت را ادامه خواهد داد. در جنگ ۱۲ روزه هم شاهد همین پیشرفت معنایی و زبانی در سروده‌های شاعران بوده‌ایم و شاعران جوان در کنار چهره‌های باتجربه با تمام توان وارد صحنه شدند.
شعر فارسی آیینه وحدت میان شیعه و سنی است
در ادامه افشین علاء، شاعر انقلابی که اندکی قبل از او به‌جهت غنایی که به شعر فارسی افزوده، تقدیر شد، درباره نقش ادبیات فارسی در ایجاد وحدت و انسجام ملی با توجه به نزدیک بودن هفته وحدت و تأکید رهبر انقلاب بر موضوع ملی‌گرایی گفت: ادبیات می‌تواند مذاهب گوناگون ایرانی را گردهم جمع کند. در تاریخ ادبیات هم دیده‌ایم که سعدی می‌گوید: «اگر عاشقی کنیم و جوانی، عشق محمد بس است و آل محمد»؛ یعنی محبت به اهلبیت(ع) عصمت و طهارت فقط مختص شیعیان نیست، بلکه اهل‌سنت هم اهلبیت(ع) را دوست دارند. اکثر برادران اهل‌سنت ما محبت اهلبیت(ع) دارند و در ایران، پیش از این‌که کشور ما شیعه باشد، محب اهل بیت بوده و ملت‌ها نیز محب اهلبیت(ع) بوده‌اند. در طول تاریخ حتی بسیاری از اقوام اهل سنت و اهل شعر فارسی مثل فردوسی، حافظ، سعدی و نظامی، هرکدام با هر عقیده‌ای اهل بیت را دوست داشتند.
علاء با اشاره به این‌که پیشنهاد من برای برای ایجاد وحدت میان شیعه و سنی، تأسی به گنجینه گرانبهای شعر و ادب فارسی است، تشریح کرد: شعر آیینه ما ایرانیان است و از میان شاعران فردوسی با تألیف شاهنامه خدمتی به ایران کرد که شاید هزاران سال هم که بگذرد، عظمت آن را به‌درستی نفهمیم. یکی از دلایل حفظ تمامیت‌ارضی، یکپارچگی و اشتراک هویتی ما ایرانیان، سروده‌های این شاعر است.این شاعر انقلابی ادامه داد: شاهنامه برای هر زبان و گویش، هر قومیت، هر نژاد و هر مذهبی مانند کارکرد زبان مشترک همه ما را دارد؛ چون بزرگ‌ترین منظومه حماسی در تاریخ ادبیات جهان است؛ نه فقط ایران، بلکه جهان و این را با هویت ایرانی ولی با تکیه بر آموزه‌های الهی و قرآنی و محبتی که اهلبیت داشتند، آمیخته است. در دیباچه شاهنامه هم به این موضوع به‌عنوان بیانیه اشاره شده است. این اثر یک معجون است که اکسیر حیات‌بخش ملت ایران در تمام زبان‌ها و فرهنگ‌هاست.
ادبیات و شعر فارسی از عناصر وحدت‌آفرین است
میلاد عرفان‌پور، نویسنده و شاعر انقلابی درباره ویژگی‌هایی از ادبیات فارسی که می‌تواند در ایجاد وحدت میان شیعه و سنی و انسجام ملی نقش ایفا کند، به جام‌جم گفت: ادبیات و شعر فارسی یکی از مهم‌ترین عناصر هویت‌بخش ما ایرانیان در طول تاریخ بوده و این ادبیات، زیرساخت هویتی و پایه و بنیان انسجام ما در تاریخ گذشته‌مان محسوب می‌شود.عرفان‌پور خاطرنشان کرد: شعر فارسی توانسته مردم ایران را در قرن‌ها و زمان‌های مختلف گردهم بیاورد و حول یک آرمان و توحید جمع کند. هرگاه ایرانیان خواسته‌اند خودشان را بازشناسی کنند، به این ریسمان چنگ زده‌اند و به ادبیات پناه برده‌اند. امروز هم ادبیات فارسی همین هویت‌بخشی و انسجام‌بخشی را دارد و این شعر است که در خط مقدم مقابله با دشمنان و ایجاد همدلی و همبستگی میان مردم ایران قرار دارد.این شاعر جوان با اشاره به نقش شاعران در ایجاد وحدت و انسجام در جنگ ۱۲روزه، گفت: الحمدلله شاعران ما به این نقش و وظیفه شعر آگاه هستند و در جنگ تحمیلی و دفاع‌مقدس ۱۲ روزه، ثابت کردند که شعر می‌تواند این کارکرد مهم و تاریخی خودش را حفظ و مردم ایران را حول یک کلمه، یعنی توحید، گردهم جمع کند. ان‌شاءالله این مسیر حق‌گرایی و ظلم‌ستیزی در شعر و فرهنگ ما پایدار باشد و باعث وحدت بین شیعه و سنی، اقوام مختلف و اقلیت‌های مذهبی شود. تنها قالب شعر توانسته در طول تاریخ، همگرایی و همدلی را ایجاد کند.
شاعرانی که حلقه وصل شیعه و سنی هستند
اگر بخواهیم شاهد مثالی در این زمینه بیاوریم، یکی از نمونه‌های برجسته، اشعار مولانا جلال‌الدین بلخی است. مولوی در مثنوی و غزلیات شمس بارها بر مفهوم عشق الهی و انسانیت مشترک سخن گفته و انسان را فراتر از مرزهای مذهبی دانسته است. از نگاه او، شیعه و سنی تفاوتی ندارند، چون حقیقت در عشق به خداوند و پیامبر(ص) است. همین اندیشه‌ها موجب شده از آثار او در میان مذاهب مختلف استقبال شود. نمونه دیگر می‌تواند آثار استاد سخن و یکه‌تاز عرصه نثر مسجع، سعدی‌شیرازی باشد. او با زبانی اخلاقی و انسانی، اصول مشترکی چون عدالت، خیرخواهی و محبت به دیگران را در اشعار و نثرش مطرح می‌کند. برای مثال مفهوم «بنی‌آدم اعضای یکدیگرند» در میان همه مسلمانان جای گرفته و به‌عنوان شعاری از برابری و وحدت انسانی شناخته می‌شود.همچنین شاعران شیعی مانند محتشم‌کاشانی با سرودن مراثی عاشورایی، در عین تأکید بر اهمیت واقعه کربلا برای شیعیان، فضایی فراهم کردند که اهل سنت نیز با پیام عدالت‌خواهی و مبارزه با ظلم امام‌حسین(ع) ارتباط برقرار کنند. این پیام جهانی و انسانی موجب شده مراثی عاشورایی فراتر از مذهب شیعه، دل‌های بسیاری از مسلمانان را متأثر کند. از طرف دیگر در ادبیات صوفیانه به زبان فارسی، مفاهیمی مانند «عشق الهی»، «اخوت ایمانی» و «برادری اسلامی» به‌گونه‌ای بیان می‌شد که هم شیعه و هم سنی می‌توانستند خود را در آن شریک بدانند. یکی دیگر از شاعرانی که نباید در این میان از قلم بیفتد فردوسی طوسی با اثر سترگ شاهنامه است؛ معروف‌ترین شعر او که علاقه‌اش به پیامبر را نشان می‌دهد، همین است: «و گر دل نخواهی که باشد نژند/ نخواهی که دائم بوی مستمند، به گفتار پیغمبرت راه جوی/ دل از تیرگی‌ها بدین آب شوی».
با توجه به آنچه گفته شد، ادبیات فارسی یکی از ابزارهای دیپلماسی فرهنگی و همچنین ایجاد وحدت میان شیعه و سنی است؛ بسیاری ازغیرفارسی‌زبانان مسلمان ــ چه شیعه وچه سنی ــ وغیرمسلمان به‌واسطه غنای ادبیات فارسی ووجود شخصیت‌هایی مانند سعدی، حافظ و فردوسی که سرمایه‌های جاودان ایران‌زمین به‌شمار می‌آیند، با فرهنگ ایران آشنا شدند و پس از آن نیز همدلی با رهیافت همزبانی و لذت شعر و ادبیات فارسی آغاز شد. در واقع شعر فارسی با برجسته کردن اصول انسانی، عرفانی و اخلاقی اسلام و نادیده گرفتن مرزهای مذهبی، توانسته به‌عنوان یک میراث فرهنگی مشترک، زمینه‌ساز الفت و وحدت میان شیعه و سنی باشد. امروز نیز بازگشت به این میراث می‌تواند راهی برای تقویت همبستگی و کاهش شکاف‌های مذهبی در میان مسلمانان باشد.
در گزارش پیش‌رو با چند نفر از اساتید زبان و ادب فارسی ازجمله غلامعلی حدادعادل، رئیس بنیاد سعدی، افشین علاء و میلاد عرفان‌پور که هر دو شاعر انقلابی هستند، در این رابطه صحبت کردیم که در ادامه از نظر می‌گذرانید.
دوگانه‌ای تحت عنوان اسلام و ایران وجود ندارد
یکی از شاخص‌ترین استادانی که عمر خود را صرف زبان و ادب فارسی کرده، غلامعلی حدادعادل، عضو فرهنگستان زبان فارسی و رئیس بنیاد سعدی است که درباره چگونگی ایجاد وحدت میان شیعه و سنی در زمانه امروز به خبرنگار جام‌جم گفت: اصلا دوگانه‌ای تحت عنوان اسلام و ایران بین عامه مردم هیچ‌گاه نبوده است؛ به‌عبارتی ایران وطن مردم ایران و اسلام هم مکتب‌شان محسوب می‌شد. من همیشه می‌گویم ایران علاقه من و اسلام عقیده من است و این عقیده و علاقه با یکدیگر تضاد ندارند. در این جنگ ۱۲ روزه این عقیده و علاقه به بهترین وجه ممکن به یکدیگر گره خورد و ما این اتصال را مبارک می‌دانیم و باید قدر آن را بدانیم و مراقبت کنیم این دوگانه‌های مصنوعی ما را در مقابل یکدیگر قرار ندهند. وقایع اخیر ثابت کرد که مردم ایران با وحدت و هوشیاری کامل، پشت‌سر دولت و نظام ایستاده‌اند و این وفاق ملی روزبه‌روز در حال افزایش است.او با تأکید بر این‌که شعر شاعرانی همچون فردوسی می‌تواند به ایجاد این وحدت و انسجام کمک کند، افزود: شعر شاعرانی چون فردوسی مظهر همین وحدت، علاقه و عقیده است. حدادعادل با اشاره به نقش زبان و ادبیات فارسی در وحدت ملی گفت: همان‌گونه که زبان فارسی قرن‌ها عامل وحدت این ملت بوده، امروز نیز فرهنگ انقلابی و اسلامی ما مهم‌ترین عامل انسجام ملی است. این ملت با تکیه بر این سرمایه‌های فرهنگی، راه پیشرفت و عزت را ادامه خواهد داد. در جنگ ۱۲ روزه هم شاهد همین پیشرفت معنایی و زبانی در سروده‌های شاعران بوده‌ایم و شاعران جوان در کنار چهره‌های باتجربه با تمام توان وارد صحنه شدند.
شعر فارسی آیینه وحدت میان شیعه و سنی است
در ادامه افشین علاء، شاعر انقلابی که اندکی قبل از او به‌جهت غنایی که به شعر فارسی افزوده، تقدیر شد، درباره نقش ادبیات فارسی در ایجاد وحدت و انسجام ملی با توجه به نزدیک بودن هفته وحدت و تأکید رهبر انقلاب بر موضوع ملی‌گرایی گفت: ادبیات می‌تواند مذاهب گوناگون ایرانی را گردهم جمع کند. در تاریخ ادبیات هم دیده‌ایم که سعدی می‌گوید: «اگر عاشقی کنیم و جوانی، عشق محمد بس است و آل محمد»؛ یعنی محبت به اهلبیت(ع) عصمت و طهارت فقط مختص شیعیان نیست، بلکه اهل‌سنت هم اهلبیت(ع) را دوست دارند. اکثر برادران اهل‌سنت ما محبت اهلبیت(ع) دارند و در ایران، پیش از این‌که کشور ما شیعه باشد، محب اهل بیت بوده و ملت‌ها نیز محب اهلبیت(ع) بوده‌اند. در طول تاریخ حتی بسیاری از اقوام اهل سنت و اهل شعر فارسی مثل فردوسی، حافظ، سعدی و نظامی، هرکدام با هر عقیده‌ای اهل بیت را دوست داشتند.
علاء با اشاره به این‌که پیشنهاد من برای برای ایجاد وحدت میان شیعه و سنی، تأسی به گنجینه گرانبهای شعر و ادب فارسی است، تشریح کرد: شعر آیینه ما ایرانیان است و از میان شاعران فردوسی با تألیف شاهنامه خدمتی به ایران کرد که شاید هزاران سال هم که بگذرد، عظمت آن را به‌درستی نفهمیم. یکی از دلایل حفظ تمامیت‌ارضی، یکپارچگی و اشتراک هویتی ما ایرانیان، سروده‌های این شاعر است.این شاعر انقلابی ادامه داد: شاهنامه برای هر زبان و گویش، هر قومیت، هر نژاد و هر مذهبی مانند کارکرد زبان مشترک همه ما را دارد؛ چون بزرگ‌ترین منظومه حماسی در تاریخ ادبیات جهان است؛ نه فقط ایران، بلکه جهان و این را با هویت ایرانی ولی با تکیه بر آموزه‌های الهی و قرآنی و محبتی که اهلبیت داشتند، آمیخته است. در دیباچه شاهنامه هم به این موضوع به‌عنوان بیانیه اشاره شده است. این اثر یک معجون است که اکسیر حیات‌بخش ملت ایران در تمام زبان‌ها و فرهنگ‌هاست.
ادبیات و شعر فارسی از عناصر وحدت‌آفرین است
میلاد عرفان‌پور، نویسنده و شاعر انقلابی درباره ویژگی‌هایی از ادبیات فارسی که می‌تواند در ایجاد وحدت میان شیعه و سنی و انسجام ملی نقش ایفا کند، به جام‌جم گفت: ادبیات و شعر فارسی یکی از مهم‌ترین عناصر هویت‌بخش ما ایرانیان در طول تاریخ بوده و این ادبیات، زیرساخت هویتی و پایه و بنیان انسجام ما در تاریخ گذشته‌مان محسوب می‌شود.عرفان‌پور خاطرنشان کرد: شعر فارسی توانسته مردم ایران را در قرن‌ها و زمان‌های مختلف گردهم بیاورد و حول یک آرمان و توحید جمع کند. هرگاه ایرانیان خواسته‌اند خودشان را بازشناسی کنند، به این ریسمان چنگ زده‌اند و به ادبیات پناه برده‌اند. امروز هم ادبیات فارسی همین هویت‌بخشی و انسجام‌بخشی را دارد و این شعر است که در خط مقدم مقابله با دشمنان و ایجاد همدلی و همبستگی میان مردم ایران قرار دارد.این شاعر جوان با اشاره به نقش شاعران در ایجاد وحدت و انسجام در جنگ ۱۲روزه، گفت: الحمدلله شاعران ما به این نقش و وظیفه شعر آگاه هستند و در جنگ تحمیلی و دفاع‌مقدس ۱۲ روزه، ثابت کردند که شعر می‌تواند این کارکرد مهم و تاریخی خودش را حفظ و مردم ایران را حول یک کلمه، یعنی توحید، گردهم جمع کند. ان‌شاءالله این مسیر حق‌گرایی و ظلم‌ستیزی در شعر و فرهنگ ما پایدار باشد و باعث وحدت بین شیعه و سنی، اقوام مختلف و اقلیت‌های مذهبی شود. تنها قالب شعر توانسته در طول تاریخ، همگرایی و همدلی را ایجاد کند.
شاعرانی که حلقه وصل شیعه و سنی هستند
اگر بخواهیم شاهد مثالی در این زمینه بیاوریم، یکی از نمونه‌های برجسته، اشعار مولانا جلال‌الدین بلخی است. مولوی در مثنوی و غزلیات شمس بارها بر مفهوم عشق الهی و انسانیت مشترک سخن گفته و انسان را فراتر از مرزهای مذهبی دانسته است. از نگاه او، شیعه و سنی تفاوتی ندارند، چون حقیقت در عشق به خداوند و پیامبر(ص) است. همین اندیشه‌ها موجب شده از آثار او در میان مذاهب مختلف استقبال شود. نمونه دیگر می‌تواند آثار استاد سخن و یکه‌تاز عرصه نثر مسجع، سعدی‌شیرازی باشد. او با زبانی اخلاقی و انسانی، اصول مشترکی چون عدالت، خیرخواهی و محبت به دیگران را در اشعار و نثرش مطرح می‌کند. برای مثال مفهوم «بنی‌آدم اعضای یکدیگرند» در میان همه مسلمانان جای گرفته و به‌عنوان شعاری از برابری و وحدت انسانی شناخته می‌شود.همچنین شاعران شیعی مانند محتشم‌کاشانی با سرودن مراثی عاشورایی، در عین تأکید بر اهمیت واقعه کربلا برای شیعیان، فضایی فراهم کردند که اهل سنت نیز با پیام عدالت‌خواهی و مبارزه با ظلم امام‌حسین(ع) ارتباط برقرار کنند. این پیام جهانی و انسانی موجب شده مراثی عاشورایی فراتر از مذهب شیعه، دل‌های بسیاری از مسلمانان را متأثر کند. از طرف دیگر در ادبیات صوفیانه به زبان فارسی، مفاهیمی مانند «عشق الهی»، «اخوت ایمانی» و «برادری اسلامی» به‌گونه‌ای بیان می‌شد که هم شیعه و هم سنی می‌توانستند خود را در آن شریک بدانند. یکی دیگر از شاعرانی که نباید در این میان از قلم بیفتد فردوسی طوسی با اثر سترگ شاهنامه است؛ معروف‌ترین شعر او که علاقه‌اش به پیامبر را نشان می‌دهد، همین است: «و گر دل نخواهی که باشد نژند/ نخواهی که دائم بوی مستمند، به گفتار پیغمبرت راه جوی/ دل از تیرگی‌ها بدین آب شوی».
با توجه به آنچه گفته شد، ادبیات فارسی یکی از ابزارهای دیپلماسی فرهنگی و همچنین ایجاد وحدت میان شیعه و سنی است؛ بسیاری ازغیرفارسی‌زبانان مسلمان ــ چه شیعه وچه سنی ــ وغیرمسلمان به‌واسطه غنای ادبیات فارسی ووجود شخصیت‌هایی مانند سعدی، حافظ و فردوسی که سرمایه‌های جاودان ایران‌زمین به‌شمار می‌آیند، با فرهنگ ایران آشنا شدند و پس از آن نیز همدلی با رهیافت همزبانی و لذت شعر و ادبیات فارسی آغاز شد. در واقع شعر فارسی با برجسته کردن اصول انسانی، عرفانی و اخلاقی اسلام و نادیده گرفتن مرزهای مذهبی، توانسته به‌عنوان یک میراث فرهنگی مشترک، زمینه‌ساز الفت و وحدت میان شیعه و سنی باشد. امروز نیز بازگشت به این میراث می‌تواند راهی برای تقویت همبستگی و کاهش شکاف‌های مذهبی در میان مسلمانان باشد.
