در آغاز رسالت، خدیجه کبری (س) با سرمایه و ثروت خود نه‌تنها پیامبر (ص) را یاری کرد، بلکه در محاصره‌ی اقتصادی شعب ابی‌طالب، به بقای نخستین هسته‌ی امت اسلامی معنا بخشید. اگر نان، لباس و دارو نمی‌رسید، اگر امید از میان می‌رفت، بعید بود که اسلام به عنوان یک جریان اجتماعی نوپا به حیات خود ادامه دهد. این تجربه نشان داد که حتی معنوی‌ترین حرکت‌ها بدون پشتوانه‌ی اقتصادی نمی‌توانند پایدار بمانند.
چند دهه بعد، امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، در دوران خانه‌نشینی سیاسی خود، به‌جای کناره‌گیری از جامعه، به آبادانی زمین روی آورد. حفر قنوات، کاشت نخلستان‌ها و وقف مزارع، بخشی از راهبرد ایشان برای ایجاد عدالت اجتماعی و استقلال اقتصادی بود. آنچه از دست ایشان ساخته شد، نه تجملات شخصی که شبکه‌ای از منابع عمومی برای تغذیه نیازمندان و محرومان بود. از همین روست که تاریخ‌نگاران، فدک و قنوات علی (ع) را نه یک دارایی خصوصی، بلکه نمونه‌ای از پیوند میان اقتصاد و عدالت در تمدن اسلامی دانسته‌اند.
از نگاه جامعه‌شناختی، این رخداد‌ها را می‌توان مصداق «سرمایه‌گذاری تمدنی» دانست؛ سرمایه‌ای که هدف آن، بازتولید معنویت از رهگذر ثبات اقتصادی است. تمدن‌ها هنگامی پایدار می‌مانند که منابع مالی و اقتصادی در خدمت توزیع عادلانه قرار گیرد. به تعبیر دیگر، ایمان بی‌نان، هرچند در ادبیات شاعرانه ماندگار است، اما در عرصه‌ی اجتماعی ناپایدار خواهد بود.
این قاعده، در تاریخ ادیان و جنبش‌های اجتماعی دیگر نیز دیده می‌شود. مسیحیت در اروپا زمانی قدرت گرفت که از شبکه‌های مالی کلیسا و حمایت تجار بهره‌مند شد. جنبش‌های آزادی‌بخش قرن بیستم نیز بدون سازمان‌دهی منابع اقتصادی، توان ایستادگی در برابر استعمار را نداشتند. اسلام نیز از همان آغاز دریافته بود که معنویت، در صورتی به نیروی تمدن‌ساز بدل می‌شود که همراه با ستون‌های اقتصادی باشد.
امروز، سخن گفتن از تمدن نوین اسلامی نیز بی‌آنکه به اقتصاد مقاوم، استقلال مالی و نهاد‌های خودبسنده اشاره کنیم، راه به جایی نخواهد برد. اگر قرار است ملتی ایمان و هویت دینی خود را به نسل‌های آینده منتقل کند، ناگزیر است بنیاد‌های اقتصادی را به‌گونه‌ای سامان دهد که در برابر فشار‌ها و تحریم‌ها فرو نریزد.
تمدن اسلامی از نخستین روز‌های حیات خود آموخت که معنویت و عدالت، تنها در پرتو اقتصاد سالم و مقاوم دوام می‌آورند. این همان درسی است که از خدیجه (س) در شعب ابی‌طالب و از علی (ع) در قنوات مدینه باید گرفت؛ درسی که هنوز هم برای امروز ما زنده و راهگشاست.
