مساجد تاریخی هویت ملی ایرانیان
درحال‌حاضر هیچ‌کدام از مساجد تاریخی ایران به‌صورت مستقل در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نشده است. بااین‌حال، خبرهای امیدوارکننده‌ای درباره تهیه یک پرونده جامع برای ثبت جهانی مجموعه‌ای از مساجد تاریخی به گوش می‌رسد. با این‌که ۱۵سال است مسجدجامع ارومیه برای ثبت جهانی تلاش می‌کند، اما به‌خاطر چالش‌های پیش‌رو کمی به عقب رانده شده و در لیست ۳۶مسجدی که از میان هزار مسجد نامزد برای معرفی به یونسکو انتخاب شده‌اند، این مسجد آقابزرگ کاشان است که در صدر قرار دارد.
ناگفته نماند امسال تنها سالی است که کشورها می‌توانند طی یک مرحله پرونده‌های پیشنهادی خود را به مرکز میراث جهانی ارسال کنند و از سال آینده دومرحله‌ای‌شدن پرونده‌های نامزدی برای همه کشورها الزامی است.
با این‌که عنوان می‌شود هزار مسجد ایران برای ثبت جهانی اطلاعات خود را به وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی ارسال کرده و از میان آنها پرونده ۳۶مسجد برای ارسال به یونسکو و ثبت جهانی آماده می‌شود، اما در کمال تاسف برخی مساجد تاریخی و مشهور که جلوی چشم مسئولان هستند به‌دلیل مشکلات مختلف در معرض خطر و تخریب قرار دارند. مسجدسید اصفهان که یک مسجد قاجاری است به‌دلیل فرونشست زمین ناشی از خشکی زاینده‌رود دچار ترک‌های عمیق در گنبد اصلی شده و می‌گویند مرمت و استحکام‌بندی آن به اعتباری حدود ۵۰میلیارد تومان نیاز دارد که تاکنون تأمین نشده است.
همچنین شایعه خروج موقت مسجدجامع هزارساله ارومیه از پرونده ثبت جهانی هم به دو دلیل اصلی، تجاوز به حریم منظری مسجد توسط یک پارکینگ طبقاتی و عدم انتقال مدرسه علوم دینی مجاور آن بر سر زبان‌ها افتاده است. اگرچه تلاش‌ها برای رفع این موانع ادامه دارد، اما تصمیم‌گیری سریع دستگاه‌های مربوط برای نجات این اثر بی‌نظیر حیاتی است.
مسجد ارومیه از لیست خارج نشده
مسجدجامع ارومیه با قدمتی بیش از هزار سال یکی از آثار تاریخی بی‌بدیل آذربایجان‌غربی محسوب می‌شود. این مسجد ازجمله آثار کهن و قدیمی ایران است که برخی محققان معتقدند ابتدا آتشکده بود و سپس در قرن هفتم هجری قمری روی آن مسجدی ساخته شده است. به اعتقاد این گروه از محققان، تزئینات، گچبری‌ها، ستون‌بندی‌ها و طاق‌های مسجد عینا شبیه به سبک معماری سلجوقیان‌است.تاریخ تجدیدبنای این مسجد معلوم نیست اما محراب آن در تاریخ ۶۷۶ هجری قمری ساخته شده است. این اثر تاریخی به همراه سایر اجزای بافت قدیمی شهر به‌ویژه بازار و راسته‌های آن بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
سال ۱۳۸۹ بود که مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وقت آذربایجان‌غربی با بیان این‌که مسجدجامع شهر ارومیه برای ثبت در فهرست میراث جهانی معرفی شده، گفت: «در صورت تصویب این اثر تاریخی در فهرست آثار جهانی، مسجدجامع ارومیه نخستین مسجد ایران خواهد بود که در این فهرست به ثبت رسیده است.»
بعد از گذشت بیش از یک دهه در سال گذشته اعلام شد این مسجد در لیست ثبت جهانی قرار گرفته است. اما مثل همیشه برخی بی‌توجهی‌ها و سوء‌مدیریت‌ها باعث شد امسال شایعه شود که یونسکو مسجدجامع ارومیه را به‌طور موقت از لیست ثبت جهانی خارج کرده است.
در همین راستا معاون فرهنگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان‌غربی با بیان این‌که مسجدجامع ارومیه از فهرست ثبت جهانی خارج نشده و همچنان در راه ثبت جهانی است به جام‌جم می‌گوید: «این مسجد هم‌اکنون در حال مرمت و ساماندهی بوده و تلاش بر این است تا اقدامات مرمتی به بهترین شکل انجام شود.» داوود فرازی ابراز امیدواری می‌کند با تعامل و هماهنگی با مدرسه علوم دینی واقع در محوطه مسجدجامع ارومیه زمینه‌ای فراهم شود تا این اثر تاریخی به فهرست جهانی‌یونسکو‌راه‌یابد.
وی خاطرنشان می‌کند: «مکان لازم برای مستقر شدن مدرسه علوم دینی فراهم شده و تلاش بر این است تا به مکانی بهتر منتقل شود، زیرا ثبت جهانی شدن هر اثر تاریخی نیازمند تایید کارشناسان میراث فرهنگی و یونسکو است.»
ناگفته نماند عدم اصلاح یک پارکینگ طبقاتی که عامل تجاوز به حریم منظری مسجد عنوان شده هم یکی دیگر از مواردی است که کارشناسان یونسکو روی آن دست گذاشته و علت خروج موقت از فهرست ثبت جهانی مساجد ایرانی اعلام شده است.
پرونده‌ای شامل ۳۶ مسجد تاریخی
در اردیبهشت‌ماه امسال، نشست هم‌اندیشی و هماهنگی مدیران کل و معاونان میراث‌فرهنگی در ۱۴ استان کشور پیرامون پرونده ثبت جهانی «مسجد ایرانی»، در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برگزار شد.
در آن زمان، علی دارابی، قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی بر بازدید حضوری دست‌اندرکاران نگارش پرونده از مساجد پیشنهادی استانها تاکید کرد و گفت: «از ابتدای تشکیل پرونده، بیش از هزار مسجد در سراسر کشور بررسی شدند و طی مراحل مختلف، غربالگری صورت‌گرفت. این مساجد از قرن دوم هجری تا دوره قاجار را شامل می‌شوند و در دو دسته با اولویت اول و دوم تقسیم‌بندی شده‌اند.» در همان نشست، مدیرکل آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی هم گفت: «مقدمات پرونده ثبت جهانی مسجد ایرانی از دو سال پیش آغاز شده است و اکنون وارد مرحله فشرده‌تری شده‌ایم. پس از جلسات متعدد شورای عالی، فعلا به فهرستی از ۳۲ مسجد در ۱۴ استان رسیده‌ایم.»
به گفته علیرضا ایزدی، رفع مستحدثات و موانع در عرصه و حریم مساجد همراه با انجام مرمت‌های مورد نیاز برای پرونده ثبت جهانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ضروری است. بعد ازگذشت چند ماه، حالا قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از پرونده ۳۶مسجد تاریخی در نقاط مختلف ایران خبر می‌دهد که برای ارسال به یونسکو آماده‌سازی می‌شوند. دارابی با بیان این‌که با توجه به جایگاه تاریخی و فرهنگی مسجد آقابزرگ کاشان، این اثر ارزشمند در صدر پرونده‌های در دست اقدام برای ثبت جهانی قرار دارد، به جام‌جم می‌گوید: «ثبت جهانی آثار تاریخی، مطالبه‌ای ملی است که مردم ایران با جدیت آن را دنبال می‌کنند و ثبت جهانی این اثر، آن را از مالکیت محلی خارج و به میراث بشری تبدیل می‌کند.» پرونده ثبت جهانی این ۳۶مسجد به‌صورت زنجیره‌ای تهیه می‌شود تا سیر تحول معماری مساجد ایران از آغاز دوره اسلامی تاکنون را به نمایش بگذارد. جالب این‌که در این لیست، به‌جز مسجد آقابزرگ کاشان، پنج مسجد تاریخی دیگر استان اصفهان یعنی مسجدجامع اردستان، مسجدجامع زواره، مسجدجامع نطنز، مسجدجامع اشترجان و مسجدجامع نایین نیز قرار دارند.
با این‌که عنوان می‌شود هزار مسجد ایران برای ثبت جهانی اطلاعات خود را به وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی ارسال کرده و از میان آنها پرونده ۳۶مسجد برای ارسال به یونسکو و ثبت جهانی آماده می‌شود، اما در کمال تاسف برخی مساجد تاریخی و مشهور که جلوی چشم مسئولان هستند به‌دلیل مشکلات مختلف در معرض خطر و تخریب قرار دارند. مسجدسید اصفهان که یک مسجد قاجاری است به‌دلیل فرونشست زمین ناشی از خشکی زاینده‌رود دچار ترک‌های عمیق در گنبد اصلی شده و می‌گویند مرمت و استحکام‌بندی آن به اعتباری حدود ۵۰میلیارد تومان نیاز دارد که تاکنون تأمین نشده است.
همچنین شایعه خروج موقت مسجدجامع هزارساله ارومیه از پرونده ثبت جهانی هم به دو دلیل اصلی، تجاوز به حریم منظری مسجد توسط یک پارکینگ طبقاتی و عدم انتقال مدرسه علوم دینی مجاور آن بر سر زبان‌ها افتاده است. اگرچه تلاش‌ها برای رفع این موانع ادامه دارد، اما تصمیم‌گیری سریع دستگاه‌های مربوط برای نجات این اثر بی‌نظیر حیاتی است.
مسجد ارومیه از لیست خارج نشده
مسجدجامع ارومیه با قدمتی بیش از هزار سال یکی از آثار تاریخی بی‌بدیل آذربایجان‌غربی محسوب می‌شود. این مسجد ازجمله آثار کهن و قدیمی ایران است که برخی محققان معتقدند ابتدا آتشکده بود و سپس در قرن هفتم هجری قمری روی آن مسجدی ساخته شده است. به اعتقاد این گروه از محققان، تزئینات، گچبری‌ها، ستون‌بندی‌ها و طاق‌های مسجد عینا شبیه به سبک معماری سلجوقیان‌است.تاریخ تجدیدبنای این مسجد معلوم نیست اما محراب آن در تاریخ ۶۷۶ هجری قمری ساخته شده است. این اثر تاریخی به همراه سایر اجزای بافت قدیمی شهر به‌ویژه بازار و راسته‌های آن بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
سال ۱۳۸۹ بود که مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وقت آذربایجان‌غربی با بیان این‌که مسجدجامع شهر ارومیه برای ثبت در فهرست میراث جهانی معرفی شده، گفت: «در صورت تصویب این اثر تاریخی در فهرست آثار جهانی، مسجدجامع ارومیه نخستین مسجد ایران خواهد بود که در این فهرست به ثبت رسیده است.»
بعد از گذشت بیش از یک دهه در سال گذشته اعلام شد این مسجد در لیست ثبت جهانی قرار گرفته است. اما مثل همیشه برخی بی‌توجهی‌ها و سوء‌مدیریت‌ها باعث شد امسال شایعه شود که یونسکو مسجدجامع ارومیه را به‌طور موقت از لیست ثبت جهانی خارج کرده است.
در همین راستا معاون فرهنگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان‌غربی با بیان این‌که مسجدجامع ارومیه از فهرست ثبت جهانی خارج نشده و همچنان در راه ثبت جهانی است به جام‌جم می‌گوید: «این مسجد هم‌اکنون در حال مرمت و ساماندهی بوده و تلاش بر این است تا اقدامات مرمتی به بهترین شکل انجام شود.» داوود فرازی ابراز امیدواری می‌کند با تعامل و هماهنگی با مدرسه علوم دینی واقع در محوطه مسجدجامع ارومیه زمینه‌ای فراهم شود تا این اثر تاریخی به فهرست جهانی‌یونسکو‌راه‌یابد.
وی خاطرنشان می‌کند: «مکان لازم برای مستقر شدن مدرسه علوم دینی فراهم شده و تلاش بر این است تا به مکانی بهتر منتقل شود، زیرا ثبت جهانی شدن هر اثر تاریخی نیازمند تایید کارشناسان میراث فرهنگی و یونسکو است.»
ناگفته نماند عدم اصلاح یک پارکینگ طبقاتی که عامل تجاوز به حریم منظری مسجد عنوان شده هم یکی دیگر از مواردی است که کارشناسان یونسکو روی آن دست گذاشته و علت خروج موقت از فهرست ثبت جهانی مساجد ایرانی اعلام شده است.
پرونده‌ای شامل ۳۶ مسجد تاریخی
در اردیبهشت‌ماه امسال، نشست هم‌اندیشی و هماهنگی مدیران کل و معاونان میراث‌فرهنگی در ۱۴ استان کشور پیرامون پرونده ثبت جهانی «مسجد ایرانی»، در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برگزار شد.
در آن زمان، علی دارابی، قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی بر بازدید حضوری دست‌اندرکاران نگارش پرونده از مساجد پیشنهادی استانها تاکید کرد و گفت: «از ابتدای تشکیل پرونده، بیش از هزار مسجد در سراسر کشور بررسی شدند و طی مراحل مختلف، غربالگری صورت‌گرفت. این مساجد از قرن دوم هجری تا دوره قاجار را شامل می‌شوند و در دو دسته با اولویت اول و دوم تقسیم‌بندی شده‌اند.» در همان نشست، مدیرکل آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی هم گفت: «مقدمات پرونده ثبت جهانی مسجد ایرانی از دو سال پیش آغاز شده است و اکنون وارد مرحله فشرده‌تری شده‌ایم. پس از جلسات متعدد شورای عالی، فعلا به فهرستی از ۳۲ مسجد در ۱۴ استان رسیده‌ایم.»
به گفته علیرضا ایزدی، رفع مستحدثات و موانع در عرصه و حریم مساجد همراه با انجام مرمت‌های مورد نیاز برای پرونده ثبت جهانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ضروری است. بعد ازگذشت چند ماه، حالا قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از پرونده ۳۶مسجد تاریخی در نقاط مختلف ایران خبر می‌دهد که برای ارسال به یونسکو آماده‌سازی می‌شوند. دارابی با بیان این‌که با توجه به جایگاه تاریخی و فرهنگی مسجد آقابزرگ کاشان، این اثر ارزشمند در صدر پرونده‌های در دست اقدام برای ثبت جهانی قرار دارد، به جام‌جم می‌گوید: «ثبت جهانی آثار تاریخی، مطالبه‌ای ملی است که مردم ایران با جدیت آن را دنبال می‌کنند و ثبت جهانی این اثر، آن را از مالکیت محلی خارج و به میراث بشری تبدیل می‌کند.» پرونده ثبت جهانی این ۳۶مسجد به‌صورت زنجیره‌ای تهیه می‌شود تا سیر تحول معماری مساجد ایران از آغاز دوره اسلامی تاکنون را به نمایش بگذارد. جالب این‌که در این لیست، به‌جز مسجد آقابزرگ کاشان، پنج مسجد تاریخی دیگر استان اصفهان یعنی مسجدجامع اردستان، مسجدجامع زواره، مسجدجامع نطنز، مسجدجامع اشترجان و مسجدجامع نایین نیز قرار دارند.
