«جام‌جم» در چهاردهمین روز از مهرماه و در روز ملی دامپزشک، میزبان دکتر علی اسحاقی، رئیس مؤسسه واکسن و سرمسازی رازی است که بیشتر از دو دهه از عمر حرفه‌ای خود را در بطن آن و در سطوح مختلف آزمایشگاه، ریاست بخش و معاونت گذرانده و امروز سکان هدایت این نهاد بااهمیت در کشور را در دست دارد. او در آستانه صد‌و‌یکمین سال تأسیس مؤسسه رازی، از چالش‌های صنعت تولیدات بیولوژیک و واکسن‌سازی کشور، انتظارات از مدیریت کلان و چشم‌انداز آینده اکوسیستم واکسن‌سازی کشور می‌گوید.
اگر قرار باشد در صد و یکمین سال تأسیس مؤسسه رازی از دستاوردهای آن بگویید، به چه مواردی اشاره می‌کنید؟
مجوز تأسیس مؤسسه رازی، در شانزدهم دی‌‌ماه سال ۱۳۰۳ در مجلس وقت تصویب شد؛ اتفاقی که به‌دلیل شیوع طاعون گاوی رخ داد و باعث شد نیاز به ساخت محصولی ضدطاعون احساس شود. در‌نتیجه چنین نیازی، این مؤسسه شروع به‌کار کرد و سرم ضدطاعون را ساخت و همین آغازی برای این مسیر شد؛ مسیری که تا به امروز، به تولید بیشتر از ۸۰نوع فرآورده بیولوژیک یا همان واکسن رسیده است.
در طول این سال‌ها، تولیدات‌تان در زمینه تولید واکسن در دو حوزه انسانی و دام و طیور پیش رفته است.
همین‌طور است. تا به امروز ۷واکسن از ۱۱واکسن موجود در سبد واکسیناسیون اجباری کودکان را مؤسسه رازی تولید می‌کند؛ از جمله واکسن‌های فلج اطفال، سرخک، سرخجه، اوریون، دیفتری، کزاز و... .
در حال حاضر، حدود ۲۲سال است به‌واسطه تولید واکسن فلج اطفال و با همکاری‌های وزارت بهداشت، بیماری فلج اطفال در کشور ریشه‌کن شده است؛ چنانچه در دو سه سال اخیر بیماری‌های سرخک و سرخجه هم به سرانجام خوش ریشه‌کنی رسیده‌اند. به این محصولات، دو سرم درمانی ضدمارگزیدگی را هم اضافه کنید. در حوزه دامی هم حدود ۲۰فرآورده باکتریایی و ویروسی داریم؛ از واکسن‌های بی‌هوازی تا هوازی مانند سیاه‌زخم و تب مالت و... . در حوزه ویروس‌های دامی هم واکسن‌هایی برای آبله گوسفند و بز تولید کرده‌ایم.
بنابراین میزان تولید در مجموعه شما قابل توجه است. می‌توانید در این خصوص اعدادی را مطرح کنید؟
این عدد در حوزه پزشکی بین ۳۰تا۴۰میلیون دوز و در حوزه دامپزشکی به ۳۰۰ تا ۴۰۰میلیون دوز می‌رسد. از طرف دیگر، تولیدات ما در زمینه طیور از جمله بیماری‌های آنفلوآنزا، برونشیت، نیوکاسل و... نیز حدود سالانه ۱.۵میلیارد دوز است.
این نشان‌دهنده سبد متنوعی از تولیدات مؤسسه رازی است.
بله، چون کمتر مجموعه‌ای در دنیا وجود دارد که هم در زمینه پزشکی و هم دام و هم طیور به‌طور همزمان فعالیت کند. جالب است بدانید که در مؤسسه رازی، پرورش حیوانات آزمایشگاهی از جمله موش، خوکچه و خرگوش هم صورت می‌گیرد که از این موجودات برای کارهای تحقیقاتی استفاده می‌شود. به‌طور کلی، همه این فرآورده‌ها نتیجه فعالیت تحقیق و توسعه همکاران مؤسسه بوده که با تجربه و تلاش به بازار رسیده است. چنانچه در حوزه دام و طیور هم همکاری گسترده‌ای با سازمان دامپزشکی داریم و همکاران سازمان دامپزشکی، مشکلات را در میدان می‌بینند و آن را به منتقل می‌کنند و اعضای تیم مؤسسه رازی، به‌صورت عملی روی آن نیازها کار می‌کنند.
آن‌طور که می‌دانیم در تولید واکسن کووید هم اولین نوآوری متعلق به مجموعه رازی بود. درست است؟
واکسن کووید تولید شده در مؤسسه رازی به‌عنوان اولین واکسن تزریقی استنشاقی در دنیا معرفی شد و سایر کشورها هم دنباله‌رو آن شدند و در حال حاضر، بسیاری از کشورها واکسن استنشاقی ساخته‌اند یا در حال ساخت آن هستند.
در حال حاضر، مشغول کار روی تولید چه نوع محصولی هستید؟
متخصصان مؤسسه روی تولید فرآورده‌ای مؤثر بر ترکیب دو بیماری آنفلوآنزا و کووید کار می‌کنند؛ محصولی که بتواند به‌طور همزمان، بر پیشگیری از هر دو بیماری اثرگذار باشد.
با در نظر گرفتن تجربه پاندمی کووید، به نظر شما مؤسسه رازی آماده مقابله با سایر پاندمی‌های احتمالی در آینده هست؟
چراکه به گفته سازمان جهانی بهداشت، قطعا پاندمی‌های دیگری در آینده وجود خواهد داشت اما فرقی که میان پاندمی‌های پیشرو با پاندمی کووید وجود دارد این است که این بار ما بسیار آماده‌تر و مجهز‌تر هستیم. آن روزها شرایط بسیار سخت بود و با دست خالی باید با این ویروس مقابله می‌کردیم اما به‌نظرم با شرایط امروز و امکانات و تجربه‌ای که در اختیار داریم می‌توانیم پاندمی‌های آینده را راحت‌تر پشت سر بگذاریم.
رقابت در صنعت واکسن‌سازی در دنیا بسیار شدید است. برای این‌که کشور ما از این قافله عقب نماند چه تدبیری اندیشیده‌اید؟
تجربه دوران کووید-۱۹ یک تجربه تلخ اما مفید بود. در اوایل شیوع کرونا در دنیا رقابتی وجود نداشت و همه سعی می‌کردند واکسنی بسازند تا مشکل حل شود اما از یک جایی به بعد رقابت شکل گرفت و هر کسی کار خودش را دنبال کرد.
بیشتر به آسیب‌های این حوزه اشاره می‌کنید.
انتظار داشتیم روند کار تولید واکسن در کشور با سرعت بیشتری پیش برود اما چون کار به شکل واحدی مدیریت نمی‌شد، هر کسی کار خودش را انجام می‌داد و واکسن‌سازان به همدیگر کمک نمی‌کردند، نتیجه یکپارچه‌ای نگرفتیم و در نهایت کشور متضرر شد. چنین تجربه‌ای باعث شد به فکر راه‌اندازی یک مجموعه واحد باشیم. در حال حاضر هم تلاش برای راه‌اندازی اکوسیستم واکسن کشور، یکی از راهکارها برای رسیدن به چنین هدفی است. درواقع تجربه همه‌گیری بیماری کرونا به ما نشان داد که یکی از مشکلات صنعت واکسن‌سازی کشور این است که هرکسی برای خودش کار می‌کند و مدیریت واحدی برای هدایت ساخت این فرآورده‌ها در یک مسیر یکسان وجود نداشت تا از همه توان‌ها برای زودتر به نتیجه رسیدن استفاده شود. در چنین شرایطی، جای خالی یک اکوسیستم واحد برای واکسن‌سازی بسیار احساس می‌شد. برای همین هم امروز مؤسسه رازی، مسئولیت ساخت اکوسیستم واکسن کشور را برعهده گرفته تا همه اعضای زنجیره واکسن‌سازی، در یک مسیر واحد، کار خودشان را به‌درستی انجام بدهند تا در نهایت بتوانیم دستاورد قابل قبولی برای سلامت کشور داشته باشیم.
در مسیر دستیابی به این هدف جایگاه فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
روشن است که در صورت شکل گرفتن و نهایی شدن اکوسیستم واکسن، بخش قابل توجهی از آن به فناوری هوش مصنوعی اختصاص دارد. البته باید در نظر داشته باشیم که هوش مصنوعی هم نیاز به یک فرد متخصص دارد تا بتواند براساس داده‌ها فعالیت کند. ضمن این‌که موضوعی مانند واکسن حتما نیاز به اخلاقیات دارد که هوش مصنوعی در این زمینه نمی‌تواند به ما کمک کند اما به‌هر حال می‌تواند به روند تولید، شتاب بیشتری ببخشد.
محصولات رازی چه ظرفیت‌هایی در حوزه صادرات دارند؟
آنچه اکنون در حال انجام است صادرات سرم ضدمار و عقرب به کشور عراق و سایر کشورهای منطقه است که گونه مارهایی مشابه ما دارند. البته پیش از این به کشورهایی مانند آلمان و انگلیس هم صادرات داشتیم. طبیعتا صادرات سرم‌های ضدمار و ضدعقرب محدود به کشورهای همسایه است که گونه‌های مشابه بیشتری با همدیگر داریم اما در حوزه صادرات واکسن، جایگاه نسبتا قابل قبولی داریم چراکه برند مؤسسه رازی در خارج از کشور شناخته شده است و مشتری صادراتی هم داریم اما آنچه در این میان، مشکل‌ساز است، موضوع گواهینامه GMP است. این گواهینامه مجموعه‌ای از مقررات است که تضمین می‌کند محصولات به‌ویژه داروها، مواد غذایی و تجهیزات پزشکی به‌طور مداوم براساس استانداردهای کیفی تولید و کنترل می‌شوند. این موضوع در حالی مشکل‌ساز شده است که ما به‌دلیل فرسودگی زیرساخت، نمی‌توانیم به اندازه لازم آن را پوشش بدهیم. البته ما از نظر کیفیت فرآورده مشکلی نداریم اما به‌دلیل محدودیت مالی و ضعف زیرساختی نمی‌توانیم سرعت‌مان را افزایش بدهیم. با چشم‌پوشی از این موضوع، در همه فرآورده‌های مؤسسه، عملا امکان صادرات وجود دارد.
شما امنیت زیستی کشور و ضرورت کاهش وابستگی به واردات واکسن را چطور تفسیر می‌کنید؟
مشخص است که در حوزه پزشکی توانایی کامل برای تولید هر فرآورده‌ای را داریم. اگر در زمانی مشخص، نیاز به واردات احساس شود صرفا به این دلیل خواهد بود که خط تولید به‌صورت موقتی دچار مشکل می‌شود. توجه داشته باشید که اکنون از ۱۱واکسن موجود در سبد واکسیناسیون کودکان، ۷واکسن آن تولیدی مؤسسه رازی و دو واکسن دیگر محصول پاستور است و عملا ۹واکسن از ۱۱واکسن تولید داخل است اما آنچه اهمیت دارد این است که تا همین چند سال گذشته، واکسیناسیون صرفا متعلق به کودکان بود در حالی که در سال‌های اخیر بزرگسالان هم بخش مهمی ازمحصولات حوزه واکسن‌سازی را به خودشان اختصاص داده‌اند. از واکسن آنفلوآنزا گرفته تا اچ‌پی‌وی و واکسن زونا و... . به همین دلیل، در عرصه واکسن بزرگسالان لازم است سرعت بیشتری داشته باشیم تا بتوانیم نیاز جامعه را پوشش دهیم. ضمن این‌که در زمینه واکسن‌های عفونی و غیرواگیر مانند واکسن‌های حساسیت یا حتی واکسن‌های درمانی مانند درمان سرطان نیز باید تلاش‌های بیشتری انجام دهیم.
آیا در آینده نزدیک می‌توان این واکسن‌ها را نیز در داخل تولید کرد؟
طبیعتا برای شروع واکسن‌سازی در حوزه‌های جدید، نیازمند حمایت همه‌جانبه از سمت دولت هستیم تا بتوانیم قدم‌های محکمی در این مسیر برداریم.
آیا نمونه واکسن‌های تولید داخل نیز به کشور وارد می‌شود؟
در حوزه پزشکی، واکسن یک فرآورده بیولوژیک است و طبیعتا هر کشوری تلاش می‌کند تا از واکسن‌های تولید داخل خود استفاده کند؛ اتفاقی که باید در کشور ما هم به بالاترین حد خودش انجام شود. شرایط فعلی به این صورت است که مثلا در حوزه دام وضعیت خوبی داریم و تا ۹۵درصد تأمین واکسن، از داخل انجام می‌شود اما در حوزه طیور حدود ۳۰درصد نیاز بازار از داخل تأمین می‌شود و ۷۰درصد آن واردارتی است. به‌نظرم نباید نادیده گرفت که ما پتانسیل افزایش تولید را داریم اما نیاز است تحقیقات بیشتری انجام شود و ظرفیت تولید بهبود یابد ولی فارغ از این مسائل درخواست فعلی من این است که حداقل در برخی قسمت‌ها که تولید داخلی وجود دارد واردات انجام نشود.
لازم به یادآوری است که واردات برای واردکنندگان درآمدزاست ولی صدمه‌ای جدی به روند تولید محصولات داخلی می‌زند. البته ما هم نمی‌گوییم واردات به‌طور صد‌در‌صدی صفر شود چراکه یک واردات حداقلی و به اندازه ۱۰ تا ۲۰درصد برای رقابت و ارتقای کیفیت محصولات داخلی لازم است اما نباید به‌گونه‌ای باشد که محصولات تولید داخل نادیده گرفته شود.
برای رفع موانع پیشرو چه توقع و انتظاراتی از مدیران بالادستی دارید؟
اولویت اول ما بحث منابع مالی است چراکه دانش فنی و تخصص به حد کافی در مجموعه وجود دارد اما محدودیت مالی باعث فرسودگی زیرساخت‌ها شده است که برای نوسازی آنها، به هزینه قابل توجهی نیاز داریم اما نکته بعدی، دغدغه منابع انسانی مجموعه است. ما دنبال افراد متخصص و کلیدی هستیم که استخدام آنها باید توسط دولت انجام شود چراکه در حال حاضر ما با محدودیت در پرداخت حقوق مواجه هستیم. فراموش نکنیم که این افراد متخصص افراد گرانبهایی هستند و گاهی ممکن است با پیشنهادات مالی مناسب‌تری از بیرون مجموعه مواجه شوند به همین دلیل باید شرایط به شکلی باشد که بتوانند در برابر این پیشنهادات مقاومت کنند. البته که این مسأله موضوعی جهانی است. علاوه بر این خوب است بدانید که با وجود محدودیت در منابع مالی، تحریم‌ها، نوسانات ارزی و.... ما همچنان تأمین مواد اولیه راهرچند به‌سختی اماپیش می‌بریم وتلاش می‌کنیم کمبودی در تولید ایجاد نشود. چنانچه در حوزه تولیدات طیور، شاهد افزایش تولید حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰میلیون دوز بوده‌ایم. در نهایت هم انتظار ما از مراجع بالادستی این است که درخصوص محصولاتی که در مؤسسات داخلی تولید می‌شود، واردات به‌شکل سنجیده‌تر انجام شود.
