وقتی کار آوار می‌شود
فرسودگی شغلی، یکی از شایع‌ترین و کمتردرک‌شده‌ترین معضلات دنیای کاراست که گاه می‌تواند فرد را به تمام خواسته‌ها و اهدافش نزدیک کند و گاه به نوعی بی‌انگیزگی، خستگی و فرسودگی منجر شود. این پدیده که اغلب با خستگی معمولی اشتباه گرفته می‌شود، سلامت جسم و روان میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند و ایمنی محیط کار را به خطر می‌اندازد.
اما فرسودگی شغلی چطور بروز پیدا می‌کند و چرا در ذهن یک فرد ریشه می‌دواند؟ پاسخ به سؤالاتی از این دست البته می‌تواند ما را از فرسودگی‌های احتمالی پیش روی‌مان دور کند.
چرا فرسودگی شغلی؟
«سازمان بهداشت جهانی، فرسودگی شغلی را یک پدیده مرتبط با محیط کار می‌داند و آن را یک بیماری پزشکی نمی‌نامد. براساس طبقه‌بندی بین‌المللی بیماری‌ها، این وضعیت ناشی از استرس مزمن در محیط کار است که به‌طور مناسب مدیریت نمی‌شود.» این را دکتر احمد یاری، مدرس و مشاور دانشگاه‌ها در حوزه استراتژی و ریسک به جام‌جم می‌گوید. او معتقد است فرسودگی شغلی، جنبه‌های مختلفی دارد که نیاز است به آنها توجه ویژه داشته باشیم: «یکی از جنبه‌های اصلی فرسودگی، تخلیه انرژی یا فرسودگی کامل است که از خستگی عمیق نشأت می‌گیرد و فراتر ازخستگی روزانه است. جنبه دوم، فاصله ذهنی یا بدبینی نسبت به کار است؛ یعنی فرد احساس بی‌تفاوتی و جدایی از شغلش می‌کند. جنبه سوم، کاهش کارایی حرفه‌ای است؛ به این معنی که فرد باور دارد توانایی‌هایش کم شده و نمی‌تواند مؤثر باشد.» و در چنین شرایطی طبیعی است که تمام این جنبه‌ها و اثراتش، بر سلامت روان فرد شاغل اثر بگذارد و روح و روانش را تهدید کند. اما سؤال مهم این است که چه عواملی باعث ایجاد این استرس مزمن و فرسودگی شغلی می‌شوند؟ سؤالی که احمد یاری به آن چنین پاسخ می‌دهد: «تجربه نشان داده حجم کاری زیاد و غیرقابل مدیریت، و وارد شدن فشار کاری بیش از حد توان فرد، می‌تواند استرس مزمن ایجاد کند. از طرف دیگر، فقدان اختیار در تصمیم‌گیری‌ها، ریسک فرسودگی را افزایش می‌دهد. در این میان نباید از محو شدن مرزهای کار و زندگی، به‌ویژه در دورکاری، غافل شویم که می‌تواند فرسودگی را تشدید کند.» درواقع آنچه روشن به نظر می‌رسد این است که محیط کار سمی، با رفتارهایی مثل قلدری، تبعیض و یا مدیریت مخرب، استرس مزمن را تشدید می‌کند. البته به گفته متخصصان این حوزه، نباید نگرانی‌های مالی را هم نادیده بگیریم که می‌تواند انرژی روانی فرد را کاهش دهد و تحمل استرس کاری را برای شخص دشوار کند.
یک پدیده و چندین عارضه
ما معمولا فرسودگی شغلی را یک مشکل فردی یا بهداشتی می‌دانیم، اما تجربه نشان داده این پدیده می‌تواند یک ریسک جدی برای سلامت و ایمنی در محیط کار هم باشد؛ موضوعی که دکتر یاری هم آن را تایید می‌کند و می‌گوید: «فرسودگی شغلی یک ریسک چندوجهی و فراتر از یک مشکل فردی یا بهداشتی است. اولا، یک ریسک ایمنی و بهداشتی محسوب می‌شود. درواقع فرسودگی، با کاهش تمرکزی همراه است که افزایش تحریک‌پذیری و افت کارایی، احتمال خطاهای انسانی و حوادث کاری را افزایش می‌دهد. یافته‌های یک مطالعه نشان داده که استرس مزمن و فرسودگی، با کاهش هوشیاری و تصمیم‌گیری ضعیف، ریسک حوادث شغلی را بالا می‌برند؛ به‌ویژه در مشاغل پرخطر مانند ساخت‌وساز یا مراقبت‌های بهداشتی. علاوه‌برآن، یک ریسک کاری و تجاری است. فرسودگی، بهره‌وری را کاهش می‌دهد، به غیبت و ترک کار می‌انجامد و مانع دستیابی به اهداف سازمانی می‌شود.
آنچه روشن به نظر می‌رسد این است که فرسودگی، اثرات گسترده‌ای بر سلامت افراد دارد؛ فرقی هم نمی‌کند در چه محیطی ایجاد شده باشد: در محیط کار، درمحیط تحصیل و حتی در یک زندگی مشترک.هرچه که هست، فرسودگی، از نظر روانی، خطر افسردگی، اضطراب و مشکلات خواب را افزایش می‌دهد. اما این‌طور که احمد یاری می‌گوید، اثرات فرسودگی تنها به روان افراد آسیب نمی‌زند، بلکه جسم هم درگیر اثرات این پدیده می‌شود: «از نظر جسمی، با بیماری‌های قلبی ــ عروقی، فشارخون بالا، مشکلات گوارشی و تضعیف سیستم ایمنی همراه است؛ آن‌قدر که در بلندمدت می‌تواند فرد را درگیر بیماری‌های جدی کند.»
مبادا فرسوده شوید!
اما آگاهی از جنبه‌های مختلف فرسودگی شغلی می‌تواند ما را نسبت به این پدیده هوشیارتر کرده و در پیشگیری از آن مؤثر باشد. بدیهی است که پیشگیری از فرسودگی شغلی، نیازمند اجرای چندین رویکرد است؛ رویکردهایی که برخی از آنها بر عهده مدیران مشاغل است و بخشی هم به اراده فرد شاغل و در سطح فردی برمی‌گردد: «در قدم اول لازم است که مدیران سازمان‌ها، حجم کاری کافی و قابل مدیریتی برای کارکنان‌شان در نظر بگیرند؛ چراکه اولین ضرر بروز پدیده فرسودگی شغلی در مرحله اول به کارمندان همان مجموعه برمی‌گردد. ایجاد محیط‌های حمایتی و عادی‌سازی گفت‌وگو درباره سلامت روان از دیگر اقداماتی است که در سطح سازمانی می‌تواند به پیشگیری از این پدیده کمک قابل توجهی کند.» اما در سطح فردی، اقداماتی جدی و اساسی لازم است که می‌تواند فرد شاغل را از بروز عوارض فرسودگی شغلی دور نگه‌دارد؛ اقداماتی که یاری، مدرس دانشگاه به چندین مورد از آنها اشاره می‌کند و می‌گوید: «مرزبندی میان کار و زندگی را جدی بگیریم؛ شاید برای جلوگیری ازاین اتفاق لازم باشد زمان کار و استراحت را با استفاده از مهارت نه گفتن، به‌طور جدی از همدیگر جدا کنیم. در مرحله بعد، ازورزش منظم که عاملی محافظتی دربرابر فرسودگی است غافل نشویم. مدیریت استرس و ذهن‌آگاهی و مدیتیشن برای آرامش سیستم عصبی و گفت‌وگو با دوستان، خانواده یا مشاوران متخصص هم از دیگر توصیه‌هایی است که می‌تواند این تهدید جدی برای سلامت را کاهش دهد.
هوش مصنوعی، شمشیری دولبه
برخی منابع پزشکی از هوش‌مصنوعی به‌عنوان ابزاری نام می‌برند که می‌تواند پدیده فرسودگی شغلی را کاهش دهد؛ اما دکتر احمد یاری معتقد است هوش‌مصنوعی شبیه به یک شمشیر دولبه در این زمینه عمل خواهد کرد: «یعنی از یک‌سو هوش مصنوعی پتانسیل فوق‌العاده‌ای برای کاهش فرسودگی دارد و پیش‌بینی می‌شود تا پایان این دهه، ابزارهای مبتنی بر آن، با تحلیل داده‌های محیط کار بتوانند علائم اولیه فرسودگی راشناسایی کرده و مداخلات پیشگیرانه را به مدیران پیشنهاد دهند؛ درواقع این فناوری با خودکارسازی وظایف تکراری، به کاهش حجم کاری و استرس شناختی کمک می‌کند. اما از طرف دیگر، اگر به‌درستی مدیریت نشود، می‌تواند فرسودگی را تشدید کند.نظارت الگوریتمی، افزایش انتظارات بهره‌وری و استرس ناشی از نیاز به کسب مهارت‌های جدید، همگی می‌توانند به‌عنوان عوامل استرس‌زای جدید عمل کنند.» درواقع به نظر می‌رسد که تأثیر هوش مصنوعی در کنترل فرسودگی شاغلان، به نحوه طراحی و اجرای آن بستگی خواهد داشت.
چرا فرسودگی شغلی؟
«سازمان بهداشت جهانی، فرسودگی شغلی را یک پدیده مرتبط با محیط کار می‌داند و آن را یک بیماری پزشکی نمی‌نامد. براساس طبقه‌بندی بین‌المللی بیماری‌ها، این وضعیت ناشی از استرس مزمن در محیط کار است که به‌طور مناسب مدیریت نمی‌شود.» این را دکتر احمد یاری، مدرس و مشاور دانشگاه‌ها در حوزه استراتژی و ریسک به جام‌جم می‌گوید. او معتقد است فرسودگی شغلی، جنبه‌های مختلفی دارد که نیاز است به آنها توجه ویژه داشته باشیم: «یکی از جنبه‌های اصلی فرسودگی، تخلیه انرژی یا فرسودگی کامل است که از خستگی عمیق نشأت می‌گیرد و فراتر ازخستگی روزانه است. جنبه دوم، فاصله ذهنی یا بدبینی نسبت به کار است؛ یعنی فرد احساس بی‌تفاوتی و جدایی از شغلش می‌کند. جنبه سوم، کاهش کارایی حرفه‌ای است؛ به این معنی که فرد باور دارد توانایی‌هایش کم شده و نمی‌تواند مؤثر باشد.» و در چنین شرایطی طبیعی است که تمام این جنبه‌ها و اثراتش، بر سلامت روان فرد شاغل اثر بگذارد و روح و روانش را تهدید کند. اما سؤال مهم این است که چه عواملی باعث ایجاد این استرس مزمن و فرسودگی شغلی می‌شوند؟ سؤالی که احمد یاری به آن چنین پاسخ می‌دهد: «تجربه نشان داده حجم کاری زیاد و غیرقابل مدیریت، و وارد شدن فشار کاری بیش از حد توان فرد، می‌تواند استرس مزمن ایجاد کند. از طرف دیگر، فقدان اختیار در تصمیم‌گیری‌ها، ریسک فرسودگی را افزایش می‌دهد. در این میان نباید از محو شدن مرزهای کار و زندگی، به‌ویژه در دورکاری، غافل شویم که می‌تواند فرسودگی را تشدید کند.» درواقع آنچه روشن به نظر می‌رسد این است که محیط کار سمی، با رفتارهایی مثل قلدری، تبعیض و یا مدیریت مخرب، استرس مزمن را تشدید می‌کند. البته به گفته متخصصان این حوزه، نباید نگرانی‌های مالی را هم نادیده بگیریم که می‌تواند انرژی روانی فرد را کاهش دهد و تحمل استرس کاری را برای شخص دشوار کند.
یک پدیده و چندین عارضه
ما معمولا فرسودگی شغلی را یک مشکل فردی یا بهداشتی می‌دانیم، اما تجربه نشان داده این پدیده می‌تواند یک ریسک جدی برای سلامت و ایمنی در محیط کار هم باشد؛ موضوعی که دکتر یاری هم آن را تایید می‌کند و می‌گوید: «فرسودگی شغلی یک ریسک چندوجهی و فراتر از یک مشکل فردی یا بهداشتی است. اولا، یک ریسک ایمنی و بهداشتی محسوب می‌شود. درواقع فرسودگی، با کاهش تمرکزی همراه است که افزایش تحریک‌پذیری و افت کارایی، احتمال خطاهای انسانی و حوادث کاری را افزایش می‌دهد. یافته‌های یک مطالعه نشان داده که استرس مزمن و فرسودگی، با کاهش هوشیاری و تصمیم‌گیری ضعیف، ریسک حوادث شغلی را بالا می‌برند؛ به‌ویژه در مشاغل پرخطر مانند ساخت‌وساز یا مراقبت‌های بهداشتی. علاوه‌برآن، یک ریسک کاری و تجاری است. فرسودگی، بهره‌وری را کاهش می‌دهد، به غیبت و ترک کار می‌انجامد و مانع دستیابی به اهداف سازمانی می‌شود.
آنچه روشن به نظر می‌رسد این است که فرسودگی، اثرات گسترده‌ای بر سلامت افراد دارد؛ فرقی هم نمی‌کند در چه محیطی ایجاد شده باشد: در محیط کار، درمحیط تحصیل و حتی در یک زندگی مشترک.هرچه که هست، فرسودگی، از نظر روانی، خطر افسردگی، اضطراب و مشکلات خواب را افزایش می‌دهد. اما این‌طور که احمد یاری می‌گوید، اثرات فرسودگی تنها به روان افراد آسیب نمی‌زند، بلکه جسم هم درگیر اثرات این پدیده می‌شود: «از نظر جسمی، با بیماری‌های قلبی ــ عروقی، فشارخون بالا، مشکلات گوارشی و تضعیف سیستم ایمنی همراه است؛ آن‌قدر که در بلندمدت می‌تواند فرد را درگیر بیماری‌های جدی کند.»
مبادا فرسوده شوید!
اما آگاهی از جنبه‌های مختلف فرسودگی شغلی می‌تواند ما را نسبت به این پدیده هوشیارتر کرده و در پیشگیری از آن مؤثر باشد. بدیهی است که پیشگیری از فرسودگی شغلی، نیازمند اجرای چندین رویکرد است؛ رویکردهایی که برخی از آنها بر عهده مدیران مشاغل است و بخشی هم به اراده فرد شاغل و در سطح فردی برمی‌گردد: «در قدم اول لازم است که مدیران سازمان‌ها، حجم کاری کافی و قابل مدیریتی برای کارکنان‌شان در نظر بگیرند؛ چراکه اولین ضرر بروز پدیده فرسودگی شغلی در مرحله اول به کارمندان همان مجموعه برمی‌گردد. ایجاد محیط‌های حمایتی و عادی‌سازی گفت‌وگو درباره سلامت روان از دیگر اقداماتی است که در سطح سازمانی می‌تواند به پیشگیری از این پدیده کمک قابل توجهی کند.» اما در سطح فردی، اقداماتی جدی و اساسی لازم است که می‌تواند فرد شاغل را از بروز عوارض فرسودگی شغلی دور نگه‌دارد؛ اقداماتی که یاری، مدرس دانشگاه به چندین مورد از آنها اشاره می‌کند و می‌گوید: «مرزبندی میان کار و زندگی را جدی بگیریم؛ شاید برای جلوگیری ازاین اتفاق لازم باشد زمان کار و استراحت را با استفاده از مهارت نه گفتن، به‌طور جدی از همدیگر جدا کنیم. در مرحله بعد، ازورزش منظم که عاملی محافظتی دربرابر فرسودگی است غافل نشویم. مدیریت استرس و ذهن‌آگاهی و مدیتیشن برای آرامش سیستم عصبی و گفت‌وگو با دوستان، خانواده یا مشاوران متخصص هم از دیگر توصیه‌هایی است که می‌تواند این تهدید جدی برای سلامت را کاهش دهد.
هوش مصنوعی، شمشیری دولبه
برخی منابع پزشکی از هوش‌مصنوعی به‌عنوان ابزاری نام می‌برند که می‌تواند پدیده فرسودگی شغلی را کاهش دهد؛ اما دکتر احمد یاری معتقد است هوش‌مصنوعی شبیه به یک شمشیر دولبه در این زمینه عمل خواهد کرد: «یعنی از یک‌سو هوش مصنوعی پتانسیل فوق‌العاده‌ای برای کاهش فرسودگی دارد و پیش‌بینی می‌شود تا پایان این دهه، ابزارهای مبتنی بر آن، با تحلیل داده‌های محیط کار بتوانند علائم اولیه فرسودگی راشناسایی کرده و مداخلات پیشگیرانه را به مدیران پیشنهاد دهند؛ درواقع این فناوری با خودکارسازی وظایف تکراری، به کاهش حجم کاری و استرس شناختی کمک می‌کند. اما از طرف دیگر، اگر به‌درستی مدیریت نشود، می‌تواند فرسودگی را تشدید کند.نظارت الگوریتمی، افزایش انتظارات بهره‌وری و استرس ناشی از نیاز به کسب مهارت‌های جدید، همگی می‌توانند به‌عنوان عوامل استرس‌زای جدید عمل کنند.» درواقع به نظر می‌رسد که تأثیر هوش مصنوعی در کنترل فرسودگی شاغلان، به نحوه طراحی و اجرای آن بستگی خواهد داشت.
