ایران و اتحادیه اوراسیا؛ از امتیازات بالقوه تا دلواپسی برجامی

به گزارش جام جم آنلاین، پس از آنکه در تیرماه 98 قانون پیوستن ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا توسط حسن روحانی، رئیس‌جمهور ابلاغ شد، روند همکاری ایران و اعضای اتحادیه اوراسیا از توافقات لفظی و لبخندهای دیپلماتیک عبور کرده و شکل جدی به خود گرفت.

در شهریور گذشته بود که اردکانیان، وزیر نیرو ضمن مبادله یادداشت رسمی میان ایران و دبیرکل اتحادیه اقتصادی اوراسیا در دبیرخانه این کمیسیون در مسکو از بازه زمانی 60 روزه برای عملیاتی کردن این موافقتنامه خبر داد. فرآیندی که قرار است از آبان ماه به ورود رسمی ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا انجامیده همچنین تاسیس منطقه آزاد تجاری میان ایران و کشورهای عضو این نهاد منطقه ای را در گام های ابتدایی در بربگیرد.

حال که بار دیگر در آستانه پذیرش یک تعهد خارجی دیگر قرار داریم، این سوال مطرح می شود که عضویت در این اتحادیه چه امتیازات و معایبی برای ایران می تواند به همراه داشته باشد؟ آیا در شرایطی که تحریم های ظالمانه آمریکا علیه کشورمان به اوج رسیده، عضویت در این اتحادیه می تواند از فشار تحریم ها کاسته یا راه گریزی برای کم اثرکردن آنها باشد؟ آیا با قبول مفید بودن این اقدام، می توان به اقدامات مشابه نیز به عنوان ظرفیتی برای تحرک و اقدام ایران امیدوار بود؟

اینها سوالاتی هستند که به ذهن هر فردی که خبر داغ بعد از ظهر امروز سه شنبه 9 مهر و سخنرانی حسن روحانی در جمع روسای کشورهای عضو اتحادیه را شنیده باشد، خطور می کند. خاستگاه تمام سوالات، دو چیز است: نخست، امید به مفید بودن این اقدام برای کشور و دوم، نگرانی از آنکه، در شرایطی اقتصادی امروز ایران، این اقدام در راستای شکوفایی اقتصادی کشور خواهد بود یا تحمیل رکود بیشتر؟‍!

با این مقدمه، در ادامه در یک بخش، به فرصت ها یا مزایا و در بخشی نیز به نگرانی ها یا معایب احتمالی عضویت ایران در اتحادیه اوراسیا اشاره می شود. از نقطه نظر فرصت بودن این اقدام، آنچه از اظهار نظرها و موضع گیری ها شنیده شده، پیوستن به اتحادیه از لحاظ اجرایی بتدریج متضمن موارد ذیل است:

- مزایای اقتصادی: مزایای اقتصادی باید اصلی ترین منافع ایران از عضویت در این نهاد را در بر بگیرد. براساس توافقات صورت گرفته، ایران در ابتدا، منطقه تجارت آزاد را با کشورهای هم پیمان ایجاد خواهد کرد و پس از پیوستن ایران به این اتحادیه 864 قلم کالا از سوی دو طرف مشمول تجارت ترجیحی خواهند شد که 503 قلم کالا برای ایران آنگونه که اردکانیان گفته دارای تعرفه‌های ترجیحی است و می‌توان آن‌ها را صادر کرد همچنانکه تعرفه 70 قلم کالا برای ایران صفر خواهد بود.

این اولین مورد از مزایایی است که برای عضویت ایران در اتحادیه مذکور برشمرده می شود. اینکه این کالاها کدام دسته کالا بوده و اینکه اقلام وارداتی و صادراتی ایران دقیقا چه جایگاهی در نظام اقتصادی کشورمان دارند، سوالی است که نیاز به بررسی کارشناسانه براساس اطلاعات دقیق دارد که نگارنده از آنها برخوردار نیست اما در دیگر موارد که برای تعاملات اقتصادی خارجی کشورمان حایز اهمیت هستند نیز باید مزایای عضویت در این نهاد را لحاظ داشت.

یکی از مسائل مطرح در حال حاضر، تبادلات مالی براساس ارزهای ملی کشورهای عضو و جایگزینی دلار با این ارزهاست، آنچه از رویکرد اعلامی می توان استنباط کرد این است که رویکرد اعضای این اتحادیه، کاستن از تاثیرات دلار و نقش آن در تجارت فیمابین است.

این اقدام، در ظاهر، اقدامی شایسته توجه است اما اینکه واقعا، ارزهای ملی به چه میزان توان آن را دارند که در دنیای واقعی تجارت بدون هیچگونه خلل و تاثیر منفی بر اقتصاد کشورهای طرف توافق، دلار را به کنار زده و نقش و جایگاهش را در تبادلات مالی تصاحب کنند، این موضوعی است که گذشت زمان موفقیت یا شکست آن را نشان می دهد.

مساله حایز اهمیت دیگر از لحاظ اقتصادی، فرصت حرکت اقتصاد کشور در حوزه منطقه ای و بین المللی به سمت اقتصاد مردم نهاد مبتنی بر پیشرو بودن بخش خصوصی در تعاملات اقتصادی خارجی است.

همچنانکه عضویت در اتحادیه مذکور و تاسیس منطقه تجارت آزاد مورد اشاره، از لحاظ نظری، فرصتی برای تعامل مستقیم تجار، بازرگانان و صنعتگران کشورهای طرف توافق خواهد بود و تبادلات خرد و کلان اقتصادی خارجی که اقتصادهای کشورهای عضو را به یکدیگر پیوند می زند کمتر می تواند از فشار بازیگر ثالث همچون آمریکا تاثیر بپذیرد.

- اهمیت ترانزیتی: از طریق تسهیل ارتباط کشورهای عضو اتحادیه، ایران می‌تواند از مرزهای زمینی جمهوری ارمنستان و مرزهای آبی با روسیه و قزاقستان در بازارهای این اتحادیه حضور پیدا کند و بالعکس این کشورها امکان ترانزیت ارزانتر و آسانتر کالا و خدمات را به شبه قاره هند و خلیج فارس خواهند یافت؛

- اهمیت دیپلماتیک منطقه ای و بین المللی: ایران برای نخستین بار پس از پیروزی انقلاب اسلامی در یک موافقتنامه اقتصادی منطقه‌ای به شکل فعال وارد می‌شود. ایران در شرایطی که اروپا در حال نزدیک شدن تدریجی به آمریکا در موضوع تحریم ها و شانه خالی کردن از تعهدات برجامی است با نزدیک شدن هرچه بیشتر به همسایگان خود و تحکیم روابط سیاسی و اقتصادی، نشان می دهد که در منطقه منزوی نبوده و تلاش ها برای انزوا و به حاشیه راندن ایران کم اثر است.

افزون بر آن، پذیرش ایران در بین دیگر کشورها عضو اتحادیه و استقبال از این عضویت، یک پیغام برای همسایگان ایران در حوزه خلیج فارس نیز دارد. مضمون این پیام آن است که در شرایطی که این کشورها از فرصت ها برای تنش زدایی از روابط خود با تهران استقبال نکرده و فراتر از آن با آمریکای ترامپ علیه ج.ا.ایران متحد شده اند، همسایگان غیرمسلمان چون روسیه و ارمنستان از گسترش روابط با جمهوری اسلامی استقبال و از همکاری با ایران و گشودن مرزهای خود به روی این کشور احساس تهدید ندارند یا حداقل می دانند چگونه نگرانی های خود را به منافع مشترک اقتصادی گره بزنند.

همانگونه که اشاره شد حتی اگر نخواهیم معایبی ماهوی برای عضویت در اتحادیه مذکور در نظر بگیریم اما قائلان به نگرانی ها، این موارد را جدی می دانند:

- نگرانی های اقتصادی: تمام فرصت ها و مزایای برشمرده شده برای اتحادیه مذکور و عضویت در آن، برای شرایطی است که یک کشور، اقتصادی قوی، پویا و متنوع داشته و در چنین شرایطی است که حضور هدفمند در این نهادها می تواند متضمن منافع بیشتر برای کشور باشد اما در شرایط کنونی که کشورمان در معرض شدیدترین تحریم ها، رکود صنعت، افت تولید و کاهش ارزش پول ملی است، گشودن مرزهای اقتصادی کشور به روی کالاهای کشورهای عضو اتحادیه ممکن است آخرین ضربه را تولیدکنندگان داخلی که در شرایط نه چندان مناسب اقتصادی، توان رقابت با رقبای خارجی خود را ندارند، وارد کند اگرچه ممکن است در پاسخ گفته شود که کالاهای هدفگذاری شده، براساس شرایط و نیاز اقتصادی کشورها، تعریف و در فهرست گنجانده می شوند اما به نظر نمی رسد این تعهد اجرایی بدون پشتوانه محکم مدیریتی به خودی خود بتواند از نگرانی ها بکاهد. بخصوص اگر کشور با اختلافات سیاسی جریان ها و احزاب و نهادهای درون یا برون حاکمیت نیز مواجه باشد.

موضوع دوم، در مورد تاثیر احتمالی مثبت عضویت در این پیمان ها برای کم اثر کردن فشار تحریم ها نیز باید پرسید که آیا مشکل کنونی کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا برای تجارت و افزایش سطح تبادل تجاری-مالی با ایران، حاصل قوانین گمرکی سرسختانه و تعرفه های بالا یا نتیجه نگرانی این کشورها از تحریم شدن توسط آمریکاست؟ آیا نبود مزیت های اقتصادی همچنین وجود اقتصادهای تک محصولی مبتنی بر عرضه انرژی، خود دلیل حجم پائین تبادلات تجاری کشورهای حوزه آسیای میانه و قفقاز نیست؟

به نظر می رسد موانع مورد اشاره، همچنان مانعی جدی پیش روی تجارت و همکاری های اقتصادی ایران با کشورهای عضو اتحادیه باقی خواهد ماند و باید دید که آیا این کشورها حاضر خواهند بود به ازای همکاری اقتصادی با ج.ا.ایران خود را در مقابل آمریکا قرار دهند؟

نکته ای که در کل این یاداشت به صورت ضمنی تلاش شد به آن اشاره شود این بود که رشد و شکوفایی اقتصاد کشور در وهله اول منوط توجه به توان، ظرفیت ها داخلی و توانمندسازی جوانان، صنعتگران، تولیدکنندگان و سپس توجه به تجارت خارجی است.

همه اینها نه دلواپسی های برجامی، بلکه نگرانی های هستند که در صورت توجه به آنها می توان انتظار داشت که منافع کشورمان در هرگونه پیمان، ائتلاف یا عضویت در نهادی تضمین شود. اگر موارد فوق تعریف شود می توان انتظار داشت که ج.ا.ایران بتواند از طریق عضویت در نهادهای این چنینی بتواند از فشار تحریم ها بکاهد.

سید عبدالعظیم موسوی - تحلیلگر مسائل منطقه ای