بغداد- تهران روی ریل تجارت

از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم، ایران هم به‌عنوان یکی از کشورهایی که قصد دلارزدایی از تجارت خود را دارد، در حال تشکیل پیوندهای جدید و جهت‌دهی به تجارت خارجی خود با استفاده از ارزهای منطقه‌ای است. تجارت بیشتر با عراق، برنامه‌ریزی برای راه‌اندازی ارز دیجیتال مشترک با روسیه با پشتوانه طلا، قصد گسترش تجارت با عربستان با همین هدف برنامه‌ریزی شده است. در همین حال، ظرفیت تبادل تجاری با امارات، چین، ترکیه و هند و پیوستن کامل به ائتلاف پیمان شانگهای و تلاش برای پیوستن به بریکس با همین اهدف انجام شده است.
در حال حاضر، حدود ۷۵‌درصد تجارت خارجی ایران با عراق، امارات، چین، ترکیه و هند در حال انجام است. در این میان یک کشور با سرعت بالاتری نسبت به هشت سال گذشته در حال تبدیل شدن به یکی از شرکای برتر ایران است: عراق.

سفری برای یک رابطه برد ــ برد
سفر رئیس‌جمهور عراق در روز گذشته (۹اردیبهشت) به تهران، نشان داد که عراق به‌دنبال تقویت این محور تجاری و استفاده از آن برای مزیت‌های فرامنطقه‌ای است. عراق حالا به دومین شریک ایران در زمینه حجم صادرات کالا تبدیل شده است. در سال۱۴۰۱، ایران ۳.۴میلیارد دلار کالا به عراق صادر کرد. عراق پس از چین با ۷.۸میلیارد دلار دومین مقصد صادرات کالاهای ایران بود. در مجموع تجارت عراق از رتبه ۲۶تجارت با ایران تا رتبه نهم صعود کرده است که صعود قابل‌توجهی در تجارت خارجی دو کشور محسوب می‌شود. مرز مشترک نیز به این تجارت مزیت و برتری داده است. مزیت این مرز مشترک را به‌ویژه می‌توان برای استان کرمانشاه قائل شد که ۳۷۱‌کیلومتر خط مرزی با عراق دارد، حدود ۴۸‌درصد صادرات ایران به عراق به‌واسطه وجود گذرگاه‌های تجاری از این مسیر انجام می‌شود.

پوست‌اندازی ائتلاف ایران و عراق
ایران تمامی پشتیبانی خود برای «عراق یکپارچه» را به‌کار گرفته است. پایان سال گذشته این جمله را نه از یک مقام سیاسی ایران، بلکه از یک مقام اقتصادی شنیدیم: سیداحسان خاندوزی، وزیر امور اقتصادی و دارایی. جمله‌ای که نشان از پیوند اقتصادی ایران با عراق با تاکید بر یکپارچگی «عمق استراتژیک» عراق دارد. به‌گفته خاندوزی «افزایش ۲۰‌درصدی تجارت ایران و عراق در ۱۱ماهه۱۴۰۱ و رفت و آمد بیش از ‌هفت میلیون نفر به‌عنوان مسافر و زائر نشانه‌هایی از توسعه بیش از پیش روابط اقتصادی دو کشور است اما این تمام هدف‌گذاری در روابط ایران و عراق نیست. حجت‌الاسلام سید‌ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران در سخنان خود یادآور شده که ایران و عراق قصد دارند که حجم مبادلات تجاری خود را به ۲۰ میلیارد دلار افزایش دهند، البته حجم تجارت ایران و عراق نسبت به سال‌های گذشته بسیار افزایش یافته است. سال ۱۳۹۴ حجم تجارت دو کشور ۶.۵میلیارد دلار بود. صادرات ایران به عراق در آن زمان شش‌میلیارد و ۴۳۹ میلیون دلار و صادرات این کشور به ایران ۶۱‌میلیون دلار بود. فروردین ۱۴۰۲ حجم صادرات ایران به عراق به ۱۰‌میلیارد دلار می‌رسید که ۸.۲میلیارد دلار آن مربوط به ۱۰۰ قلم کالا بود. حجم تجارت دو کشور سه میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار در عرض هشت سال افزایش یافت.

سهم کم عراق از بازار ایران
در این میان باید توجه داشت که دلیل خاصی برای سهم پایین عراق از تجارت با ایران وجود دارد. عراق سال‌ها متحمل زخم اختلاف فرامنطقه‌ای شد و تا آستانه فروپاشی پیش رفت اما حالا می‌خواهد دوره‌ای از آرامش را در پیوند با ایران و سایر همسایگان ایجاد کند. به‌دنبال این راهبرد جدید است که رئیس‌جمهور عراق عبداللطیف رشید وارد تهران شد. این اولین سفر رسمی رئیس‌جمهور عراق به ایران محسوب می‌شود و اصلی‌ترین محور سفر او تاکید بر افزایش تراز تجاری دو کشور و حفاظت از امنیت منطقه‌ای از همین مسیر است.

آغاز و بهبود یک رابطه سه‌جانبه
سال گذشته محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق به ایران سفر کرده بود. منابع عراقی هدف از این سفر را میانداری دولت عراق برای برقراری ارتباطات قوی‌تر میان ایران و عربستان در زمینه‌های مختلف اعلام کردند. این سفر درست پیش از اعلام توافق رسمی ایران و عربستان در اسفند ماه انجام شد. در نتیجه نمی‌توان سهم عراق را در بهبود بخشیدن به روابط دو طرف نادیده گرفت. همان زمان، رئیس‌جمهور عراق به شبکه الجزیره اعلام کرده بود که کشورش به میانجیگری میان عربستان و ایران ادامه می‌دهد. در هر صورت حالا وقت آن است که سه طرف خاورمیانه‌ای یعنی ایران، عراق و عربستان در پیوندهای منطقه‌ای جای پای خود را محکم‌تر کنند تا بتوانند افق روابط فرامنطقه‌ای با چین و کشورهای دیگر را بهبود ببخشند و از مواهب اقتصادی آن بهره‌برداری کنند.

ظرفیت اقتصادی عراق و نقش ایران
عراق، یکی از مهم‌ترین شرکای اقتصادی ایران محسوب می‌شود. این کشور برای استفاده از موقعیت ژئواستراتژیک و موقعیت مرکزی خود در طرح کمربند و جاده پکن(BRI) به‌دنبال توسعه یک پروژه بندری جدید به وسعت ۵۴کیلومترمربع در شهر جنوبی الفاو، معروف به بندر بزرگ الفاوست. از این گزارش، می‌توان استنباط کرد که پایگاه اقتصادی فاو مسیر مگاترانزیتی عراق در خاورمیانه و مهم‌ترین محصول اقتصادی آن در سال‌های آینده محسوب می‌شود. مسیری که جای پای عراق را در نقشه تجاری آینده جهان محکم می‌کند. به معنایی دیگر عراق در حال طراحی سکوی اقتصادی خود است و آینده خود را در ارتباط با ابرپروژه فاو در متن BRI می‌بیند.

ظرفیت‌های تجارت با عراق
پیام‌هایی که عراق با سفر نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور خود به ایران مخابره کرده نشان می‌دهند که این کشور نگاه ویژه‌ای به راهبردهای ایران در منطقه دارد. سید‌حمید حسینی، رئیس کمیسیون حمل‌و‌نقل لجستیک اتاق ایران با اشاره به ظرفیت لجسیتکی موجود در روابط دو کشور به جام‌جم گفت: «بندر ام‌قصر عراق هنوز نمی‌تواند ظرفیت‌های عراق را تامین کند. تردید دارم که بندر فاو بین هفت تا هشت سال دیگر هم تکمیل شود. با توجه به این‌که بندر ام‌قصر نمی‌تواند با بندر امام خمینی(ره) و بندرعباس رقابت کند، ایران باید از فرصت‌های خود برای باز شدن کریدورهای تجاری مانند راه‌آهن شلمچه ــ بصره با عراق استفاده کند. وی تاکید کرد: البته عراق وعده داده که مسیر گمرکات ترانزیتی را با ایران باز کند. چنانچه این مسیرها زودتر باز شوند، می‌توان کالاهای ایرانی را از طریق خط‌آهن به اردن، ترکیه، عربستان، سوریه و لبنان صادر کرد و کالاهایی مانند فسفات را از سوریه برای مصارف کشاورزی وارد کرد. اگر این خط‌آهن زودتر راه‌اندازی شود، می‌توانیم بازار رقابتی در منطقه ایجاد کنیم و کالاهای رقابت‌پذیر صادر کنیم؛ ضمن این‌که عراق ناوگان حمل‌و‌نقلی مناسبی دارد که می‌توان از آن هم استفاده کرد. باید این برنامه‌ها سریع‌تر پیگیری شوند اما برخی وزرای دولت هنوز به عراق سفر نکرده‌اند. وزیر راه هنوز به عراق سفر نکرده و وزیر نفت هم جلسه‌ای با همتای عراقی خود چه در ایران و چه در عراق نداشته است. وزرا باید در مسیر دیپلماسی تجاری قدم بردارند و دچار انفعال نشوند.