آنچه وصف​ناشدنی است

اما زمانی که از تاثیر عرفان بر شعر سخن به میان می‌آید لاجرم باید از تاثیر عارفان و ژرف‌اندیشی ایشان در این وادی سخن گفت که چگونه توانسته‌اند یک صنعت زیبا را در اختیار بیان مفاهیم عمیق معنوی و تراوشات روحانی خویش قرار دهند.

عارف نامی ابوسعید ابوالخیر از پیشگامان این امر است که مضامین بلند عرفانی را با شعر درآمیخت و بنیانی وزین در انداخت. ابوسعید تفکر ژرف معنوی را در قالب رباعی به نظم می‌کشید تا ظاهر و باطن سخنانش همه لطیف و پر مغز باشد. وی درباره آمرزش گناهان بشر در بارگاه عفو الهی به زیباترین بیانی که نشان از یک رخداد روحی (اشراق معنوی) دارد می‌سراید:

دارم گنهی ز قطره باران بیش / از شرم گنه فکنده‌ام سر در پیش

آواز آمد که غم مخور ای درویش / تو در خور خود کنی و ما در خور خویش

همین مضامین را پیر هرات نیز در قالب سجع به زیبایی بیان می‌نماید که باز آثار اشراق گونه و رشحات معنوی متجلی از باطن کلمات خواجه عبدالله انصاری حاکی از عمق سلوک روحی و ژرفای تفکر عرفانی است که «کلمه» قالبی برای بیان آن گردیده است. این شیوه بیان را در عرفای شاعر باید جستجو نمود نه در شاعرانی که عرفانیات سروده‌اند. این منظری است که مولانا پیش روی ما گشوده است. وی عارفی است از بند رهیده و به جانان در رسیده و از این روست که شعر نه به خود می‌گوید.

قافیه اندیشم و دلدار من/ گویدم مندیش جز دیدار من

و می‌سراید:

من چه گویم یک رگم هشیار نیست/ شرح آن یاری که او را یار نیست

این دیدگاه از آن رو مطرح می‌شود که شعر گفتن عارف نه از اندیشیدن در قوافی و اوزان‌ شعری است، بلکه عارف، کسی است که معارف و کشفیات غیبی و شهودی نموده و آن تجلیات و افاضات معنوی را که در سیر روحانی در آفاق و انفس بر وی رخ داده است در قالب کلمات موزون عرضه می‌دارد:

تو مپندار که من شعر به خود می‌گویم/ تا که هشیارم و بیدار یکی دم نزنم

عارف شاعر از این منظر زبان گویای حق است. عمان سامانی که اثری زیبا و لطیف در واقعه عاشورا از خود به یادگار نهاده در این باره بیانی نغز دارد:

کیست این پنهان مرا در جان و تن / کز زبان من همی گوید سخن

اما گاهی نیز می‌شود که سخن نه با بیان رمز و کنایت درست می‌آید و نه محرم اسراری هست که شاعر، زبان به بیان مفاهیم برای او بگشاید، از این رو گله و شکایت تنها راه است چنانکه حکیم ملاهادی سبزواری(اسرار) به کنایت می‌سراید:

گوش اسرار شنو نیست مگر نه اسرار/ برش از عالم معنی خبری نیست که نیست

گاهی نیز شعر زبانی تعلیمی است برای این که عرفا از قالب‌های خشک و خشن نثر خارج شده و با لطافت‌های زبانی، مبانی اخلاقی و آموزشی را بیان نمایند که بسی خوش‌تر و قابل قبول‌تر خواهد بود و فهم آن به سبب موزون بودنش آسان.

در مواردی نیز مفاهیم فلسفی که با بیان نثر و عبارات غامض فلسفی بیانش دشوار و متعاقباً فهمش نیز سخت است، قالب شعری و توسل به مثال‌های عینی قابل درک‌تر می‌گردد. برای مثال جامی در ابیاتی زیبا موضوع اعیان ثابته و نحوه ارتباط آن با جهان خلقت را به زیبایی بیان می‌دارد که شاید تاثیر آموزشی و تفهیمی آن بسیار عمیق‌تر از متون درسی و رسمی باشد:

اعیان همه شیشه‌های گوناگون بود /کافتاد در او پرتو خورشید وجود

هر شیشه که سبز بود یا زرد و کبود / آن نور در آنچه او بود نمود

مولوی نیز در مثنوی کبیر مفاهیم فلسفی ژرفی را کاویده و به شیوایی بیان داشته است تا جایی که برخی افاضل موضوعات فلسفی مطرح شده در مثنوی شریف را چند برابر موضوعات بیان شده در اسفار ملاصدرای شیرازی قلمداد کرده‌اند.

ما همه شیریم شیران علم / حمله‌مان از باد باشد دم به دم

حمله‌ها پیدا و نا پیداست باد/ جان فدای آنچه ناپیداست باد

عارف شاعر در بیان این مفاهیم، قالب فکری خویش را متجلی می‌سازد که به قول عطار شیرازی «سالک فکرت» را به چه سو هدایت کرده و مرغ جان او از چه باغ و بوستانی بهره برده و رخ چه دلستانی را دیده است. از این رو می‌بینیم عارفانی ژرف‌اندیش چون شمس مغربی تنها یک موضوع را در تمام اشعارشان بیان کرده‌اند و آن وحدت است و توجه مدام به حق تبارک و تعالی و شاید تنها راه درک مفاهیم این شاعران درک نمودن حال روحانی و منظر معنوی ایشان است چرا که خود شمس مغربی اذعان می‌کند:

سخن با مرد صحرایی الا ای مغربی کم گو / که صحرایی نمی‌داند زبان اهل دریا را

اما در کل توان گفت شعر عارف شاعر بیان زیبایی‌هاست در قالب زیباترین ابزار بشری برای فهم آن مفهوم روحانی و معنوی که جان شاعر از آن چشیده و سعی دارد این حس نورانی را با همنوعان خویش تقسیم نماید و نقش عشقی پدید آورد برای ثبت در جریده عالم اما در نهایت این حق است که سخن می‌گوید:

این همه آوازها از شه بود/ گرچه از حلقوم عبدالله بود

امیر هاشم‌پور / جام‌جم