جای خالی چهره‌های انقلاب در سینما

کم‌کاری‌ها برای معرفی رویدادهای مهم انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، آن قدر در عرصه فرهنگ و هنر و بویژه سینما زیاد شد که رهبر معظم انقلاب چندی پیش در دیدار خانواده‌های شهدای هفتم تیر و جمعی از خانواده‌های شهدای مدافع حرم با ایشان، از این وضع گلایه کردند و فرمودند: «بعد از گذشت 35 سال هنوز یک فیلم سینمایی یا یک نمایش یا یک رمان درباره‌ حادثه‌ هفتم تیر و شهید بهشتی و شهدای این حادثه نداریم و اگر این حادثه تاکنون زنده مانده است، فقط به دلیل روحیه‌ انقلابی خود مردم است.»

هشدار معظم له بار دیگر این پرسش بی‌جواب را مطرح می‌کند که چرا سینمای کشوری که داعیه انقلاب و ارزش‌ها را دارد، هنوز فیلم شایسته‌ای درباره حتی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ندارد و تنها فیلم موجود در این زمینه، «فرزند صبح» هم مدت‌ها پس از ساخت حال و روز خوشی ندارد و رنگ پرده سینما را ندیده است؟ بنابراین سخن گفتن از چرایی فیلم نساختن درباره دیگر شخصیت‌های بزرگوار و شهدای والامقام دوران دفاع مقدس و سال‌های اخیر، کمی دشوار می‌شود.

جام‌جم در گفت‌وگو با یدالله صمدی و جواد اردکانی، دو کارگردان تلویزیون و سینما که آثاری درباره چهره‌های انقلاب و دفاع مقدس ساخته‌اند، به دلایل این بی‌اعتنایی سینمای ایران می‌پردازد. صمدی را با ساخت سریال موفق و ماندگار «شوق پرواز» درباره شهید عباس بابایی می‌شناسیم و اردکانی هم فیلم «شور شیرین» را درباره شهید کاوه، در کارنامه دارد.

پیشنهادی وجود ندارد

یدالله صمدی، فیلمنامه‌نویس و کارگردان

خیلی نمی‌توانم درباره دلایل نپرداختن به شخصیت‌های شاخص انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در سینما توضیح دهم، اما درباره خودم می‌توانم این مساله را مطرح کنم که اگر من به عنوان یکی از کارگردانان شاخص سریال‌سازی و فیلمسازی هستم و به گواه تماشاگران و منتقدان، سریالی با ابعاد «شوق پرواز» را درباره شهید عباس بابایی ساختم که هنوز درباره آن صحبت می‌شود و سر زبان‌هاست، چرا کسی از سینما با من تماس نمی‌گیرد که باز هم درباره شخصیت‌های دیگر انقلاب و دفاع مقدس برایمان فیلم و سریال بساز؟ این وظیفه به عهده مسئولان سینماست که پیشنهاد ساخت فیلم و سریال درباره این شخصیت‌ها را به من و دیگر فیلمسازانِ امتحان پس داده بدهند. اگر مسئولی چنین پیشنهادی به من بدهد، من ظرف یکی دو روز طرح‌های پیشنهادی را مطالعه می‌کنم و از میان آنها، بهترینشان را انتخاب و پس از فراهم شدن بودجه و انجام مقدمات، کار می‌کنم. چرا که نه؟ اما کسی باید این کار را کند که تصمیم گیرنده و مسئول اجرایی باشد. مسئولی در این چند سال اخیر به من نگفت که صمدی، تو که سریال خوبی درباره یکی از شخصیت‌های بزرگ معاصر ساختی که با آرای مردمی بهترین سریال دهه 90 شبکه اول و میان همه مجموعه‌های تلویزیونی به عنوان بهترین سریال دفاع مقدسی انتخاب شده است، ما باید خیلی زودتر از اینها برای ساخت فیلم و سریال‌هایی با موضوعات انقلاب و دفاع مقدس سراغت می‌آمدیم.

این بی‌اعتنایی، باعث بی‌انگیزگی و دلسردی امثال من و دیگر فیلمسازانی می‌شود که کارهای خوبی در این زمینه انجام داده‌اند و طبیعی است که وقتی با چنین بی‌توجهی مواجه می‌شویم، دیگر آن شور و شوق لازم را نخواهیم داشت.

آیا واقعا باید رهبر معظم انقلاب همه چیز را به ما یادآور شوند، آن هم با این همه مشغله‌ای که دارند؟ آیا حتما باید به موضوعات مختلف اشاره کنند که اتفاقی در آن زمینه بیفتد؟ آیا ما اهالی سینما و مسئولان فرهنگی و دیگر مدیریت‌ها و نهادها نباید در این همه سال به فکر ساخت اثری درباره شهید بهشتی و دیگر شخصیت‌های شاخص انقلاب و دفاع مقدس باشیم؟ آیا مدیران ما که به پست‌های مختلفی گمارده شده‌اند، به وظایف خود اشراف و آگاهی ندارند و نباید دارای یک چارت زمان‌بندی شده باشند؟ مثلا نباید در سازمان سینمایی و رسانه ملی، مسئول فیلم و سریال‌های بزرگ درباره شخصیت‌های انقلابی و دفاع مقدسی، بگوید الان وقت این است که درباره فلان شهید بزرگوار فیلم یا سریال بسازیم؟ تولید چنین فیلم و سریال‌هایی، ضمن تداعی رشادت‌ها و ایثارگری‌های رزمندگان هشت سال جنگ تحمیلی، بسیار برای نسل جدید آموزنده است. اما متاسفانه مسئولان توجهی به تولیدات در این زمینه نمی‌کنند یا کار را به دست کسانی می‌سپارند که تبحری ندارند. در حالی که می‌توان با سپردن این وظیفه به فیلمسازانی که امتحان خود را پس داده‌اند و حمایت موثر، اتفاقات خوبی را رقم زد و آثار ماندگاری را درباره چهره‌های انقلاب و دفاع مقدس تولید کرد.

این موضوع و حمایت نشدن چنین آثاری، باعث شگفتی و تاسف بیشتر است که ما کشوری هستیم که براساس این آرمان‌ها و اعتقادات شکل گرفته‌ایم و در این مسیر حرکت می‌کنیم. پس حداقل این انتظار می‌رود که در ساخت آثاری که درباره انقلاب و دفاع مقدس است، موثرتر از اینها عمل شود.

مدیریت فرهنگی کشور مقصر است

جواد اردکانی، فیلمنامه‌نویس و کارگردان

معتقدم بخش بزرگ مشکلات فرهنگی کشور مستقیما به مدیریت فرهنگی در سطح کلان نظام برمی‌گردد؛ مدیریت فرهنگی ما که بزرگ‌تر از یک وزارتخانه و سازمان است، سال‌هاست از یک سرگردانی و آشفتگی رنج می‌برد و هیچ مرجعی هم برای سامان دادن به آن وجود ندارد. به دلیل همین وضعیت آشفته و بغرنج، با چند مشکل اساسی در این میان روبه‌روییم که دو مورد آن در ادامه می‌آید.

نکته اول این که نهادهای دولتی و جاهایی که از بیت‌المال ارتزاق می‌کنند، دچار بخشی‌نگری هستند و نهادها، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مختلف فرهنگی، فقط نگاهشان منحصر و محدود به بخش‌ها و اولویت‌های خودشان است و اعتنا و توجهی به بسیاری از اولویت‌های مهم و اساسی کشور و نظام ندارند و عملا موضوعات تعیین‌کننده‌ای موردغفلت قرار می‌گیرد. بنابراین بسیاری از نهادها و سازمان‌ها فکر می‌کنند موضوعاتی چون انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، جزو ماموریت‌هایشان نیست و گمان می‌کنند فقط باید درباره اولویت خودشان، فعالیت کنند. نتیجه این می‌شود که انگار فیلم ساختن درباره شخصیت‌های بزرگ و شاخص دوران انقلاب و دفاع مقدس، وظیفه هیچ جایی نیست. بنابراین شاهدیم که طی سال‌ها این مساله مغفول مانده یا آن طور که باید به آن توجه نشده و موردحمایت قرار نگرفته است. در حالی که تکلیف این ماجرا باید در مدیریت فرهنگی کلان کشور مشخص شود و شاهد تولید فیلم‌هایی قابل اعتنا با موضوع چهره‌های انقلابی باشیم. نکته دومی که در این موضوع اهمیت دارد این است که هنر سینمای ما در همه این سال‌ها تعریف روشن و مشخص خودش را پیدا نکرده و متاسفانه دچار بدتعریفی شده است. یک گروه فقط سینما را تولید سرگرمی می‌داند که روند مشخصی دارد و فیلم‌های انقلابی و دفاع مقدسی جایی در آن ندارد. گروه دیگری هم در سینما هستند که اساسا از سینما صرفا به عنوان رسانه‌ای سیاسی بهره‌برداری می‌کنند و سرمایه‌گذاری‌هایی که انجام می‌دهند با هدف ساخت فیلم‌هایی با کنایه‌ها و اشارات سیاسی است. اما گروهی در سینما وجود ندارد که هدف و دغدغه‌اش، گسترده‌تر کردن نگاه و بینش سیاسی مردم باشد و مسئولانی در سینما نیستند که به دنبال اشاعه نگاه شهید بزرگواری چون بهشتی در حوزه ماموریت خود باشند تا آمادگی جامعه به لحاظ اعتقادی و ایمانی بالاتر برود. درباره ساخت فیلم‌هایی با محوریت چهره‌های انقلاب و دفاع مقدس، باید به راهکاری بلندمدت فکر کرد، وگرنه راهکار کوتاه مدت همان چیزی است که در این سه دهه گذشته در چارت سازمان‌ها و نهادهای سینمایی دیده‌ایم. مدیریت‌های فرهنگی و سینمایی ما به قدری گرفتار روزمرگی هستند که حتی قادر نیستند برای شش ماه آینده خود برنامه‌ریزی کنند. بنابراین فقط به فکر سپری کردن دوره مدیریت خود هستند و صرفا برای رزومه و بدون آینده‌نگری کارهایی مقطعی انجام می‌دهند تا مدیریت را تحویل مدیر بعدی بدهند. اساسا فرهنگ جزو مقوله‌هایی نیست که با کارهای کوتاه مدت بتوان آثار ماندگاری در آن خلق کرد. به نظرم یک نهاد فرهنگی فراتر از وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها باید به حوزه فرهنگ و هنر و سینما نظارت کند و نقشی راهبردی و هدایتی را در این زمینه به عهده بگیرد. حتی معتقدم رهبری شخصا می‌توانند برای ساختارسازی فرهنگی، دستور تشکیل چنین نهادی را با نظارت خودشان بدهند. وگرنه مدیران فرهنگی ما صرفا دنبال ارائه یک کارنامه از خود هستند و دنبال رفع مشکلات کلان نمی‌روند. معضلات سینمایی ما طی این سال‌ها، نه تنها حل نشده و باقی مانده، بلکه زیادتر از قبل هم شده است. این که چرا این اتفاق افتاده، آقایان مسئول باید پاسخگو باشند.

داشته‌های اندک

وقتی به تاریخ سی و اندی ساله انقلاب و دفاع مقدس نگاه می‌کنیم و آن را در کنار تولیدات سینمایی‌مان قرار می‌دهیم، می‌بینیم سهم هنر هفتم از این دو جریان مهم و تعیین‌کننده تاریخ کشورمان چقدر ناچیز است. با وجود همه تلاش‌های صورت گرفته و قدردانی از سازندگان و عوامل این آثار، فیلم‌هایی که درباره شخصیت‌های واقعی انقلاب و دفاع مقدس ساخته شده، حتی به انگشتان دو دست هم نمی‌رسد؛ یکی فیلم «فرزند صبح» ساخته بهروز افخمی که با وجود بیش از یک دهه از ساخت، هنوز سرنوشت مبهمی دارد و به دلایل کیفی و فنی، خبری از اکران آن نیست. ابراهیم حاتمی‌کیا، سه سال پیش فیلم «چ» را درباره شهید چمران ساخت که نظرات متفاوتی را به همراه داشت. جمال شورجه هم در فیلم «عبور از خط سرخ» به بخشی از زندگی شهید عباس دوران پرداخت و جواد اردکانی هم درباره شهید کاوه، فیلمی به نام «شور شیرین» ساخت. بی‌گمان تنها فیلم موفق سینمای ایران درباره یک شخصیت واقعی انقلاب و دفاع مقدس، همین اثر در حال اکران «ایستاده در غبار» ساخته محمدحسین مهدویان است که به بخش‌هایی از زندگی احمد متوسلیان، یکی از فرماندهان غیور جنگ می‌پردازد. اینجا باید به قصد و تلاش‌های رضا میرکریمی، درباره ساخت فیلم «ابراهیم در آتش» هم اشاره کنیم که قرار است فیلمی درباره شهید محمدابراهیم همت باشد. اثری که هنوز به سرانجامی برای تولید نرسیده است. البته میرکریمی اقدام شایسته‌ای چون ساخت پروژه «نام‌ها» را در کارنامه دارد که مجموعه‌ای کمیک موشن با موضوع سرداران دفاع مقدس است. «مصطفی» (درباره شهید چمران) و «عباس» (درباره شهید دوران)، نام دو قسمت از این مجموعه است که تاکنون رونمایی شده است.

علی رستگار
فرهنگ و هنر