نقشه جامع علمی در پیچ‌و‌خم اجرا

تاکید بر داشتن برنامه دقیق و مدون علمی از نیازهای اصلی ترسیم چنین نقشه جامعی برای کشور است. بنابراین قبل از بازنگری در این سند باید به این پرسش‌های مهم پاسخ داده شود که وضع موجود کشور به لحاظ علم و فناوری چیست؟ در کدام بخش‌ها چنین سندی به عنوان راهنما و مبنای عملکرد به کار گرفته شده است و آیا پیشرفتی در راستای راهبردها و اهداف نوشته شده در این سند حاصل شده است؟

تعیین اولویت‌های علم و فناوری کشور

نقشه جامع علمی کشور به عنوان میثاق ملی و براساس دستور مقام معظم رهبری در دیدار روسای دانشگاه‌ها در سال 1384 برای نخستین بار به منظور ایجاد یک نظام هدفمند علم و فناوری مطرح شد.

به این ترتیب تحقیقات در حوزه علمی و فناوری براساس اولویت‌ها و راهبردهایی که نقشه جامع علمی کشور تدوین می‌کند، انجام می‌شود.

بر این اساس ماموریتی به شورای عالی انقلاب فرهنگی در این راستا واگذار شد و براساس دستورات مقام معظم رهبری کارگروه‌های متعددی تشکیل شد. درنهایت سال 1388 سند نقشه جامع علمی کشور به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و سال 1389 ابلاغ شد.

دکتر حمیدرضا جعفریان، مدیرکل ترویج و گفتمان ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور، درباره نقش این ستاد به جام‌جم می‌گوید:‌ ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور تشکیل شد تا مسئولیت پایش و اجرایی‌سازی نقشه را به‌عهده گیرد. به این ترتیب که در نقشه جامع علمی کشور اولویت‌های فناورانه مورد تاکید قرار گرفته است و برای این‌که این اولویت‌ها نهادینه شود، شاخص‌های مورد نیاز نیز مورد تاکید قرار می‌گیرد. به طور کلی اگر این اولویت‌ها اجرایی شود، می‌تواند کشور را در علم و فناوری سرآمد سازد و به سمت اقتصاد دانش‌بنیان سوق دهد.

نقش جامعه علمی در تعیین اولویت‌های علم و فناوری

معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نقش بیشتری در اجرایی شدن این سند دارند و بعد از آن نهادهایی که در زمینه‌های مختلف فناوری، مشغول فعالیت و پژوهش هستند، باید اهداف این نقشه را پیگیری کنند. متولی این امر ستادهای فناوری معاونت علمی ریاست جمهوری به عنوان نهاد بالادستی در زمینه اجرایی‌سازی نقشه هستند.

دکتر جعفریان در ادامه درباره نقشه جامعه علمی کشور در زمینه برنامه‌ریزی برای اهداف این نقشه اضافه می‌کند: یکی از نقاط کلیدی در بحث نقشه جامع علمی کشور بحث گفتمان و مطالبه عمومی جامعه برای اجرایی‌سازی آن است.

یکی از محدودیت‌های شورای عالی انقلاب فرهنگی این است که سیستم نظارت و پایش قابل پیگیری ندارد و هنوز راهکار خاصی برای آن در نظر گرفته نشده است. نخبگان، اقشار دانشگاهی و به نوعی همه اقشار جامعه که با مباحث علم و فناوری در ارتباط هستند، لازم است با این نقشه آشنا شوند و اجرایی‌سازی آن را از نهادها و وزارتخانه‌های مرتبط مطالبه کنند. به این ترتیب این فرهنگ در سطح عمومی و نخبگان ایجاد می‌شود. همچنین ایجاد این مطالبه در سطوح مختلف نیازمند جریان رسانه‌ای خیلی قوی و گسترش این موضوع در فضای مجازی است.

قطعا اگر این نقشه دقیق و با اهدافی که برای آن تدوین شده، اجرایی شود، مردم می‌توانند از فناوری‌هایی که نیاز استراتژیک به آن وجود دارد، به شکل ملموس استفاده کنند. این فناوری‌ها شامل فناوری هوافضا و سایر فناوری‌هایی می‌شود که می‌تواند زندگی مردم را متحول کند و به این ترتیب استقلال کشور نیز در این زمینه‌ها بیشتر حفظ می‌شود.

تنوع اولویت‌های اجرایی مانع اجرای درست نقشه علمی می‌شود

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های نقشه جامع علمی کشور این است که به عنوان اولین تجربه کشور در برنامه‌ریزی کلان برای حوزه علم و فناوری مطرح شده است.

دکتر هادی نیلفروشان، عضو هیات علمــی پــژوهشــکده مطالعات بنیادین علم و فناوری در دانشگاه شهید بهشتی، درباره انتظاراتی که جامعه علمی کشور از این تجربه مهم دارد به جام‌جم می‌گوید: به دلیل این‌که این نخستین تجربه کشور در این حوزه است، مواردی در ساختارها و مضامین آن وجود دارد. برای مثال یکی از انتظارات این است که چنین نقشه‌ای بتواند اولویت‌های کشور را در حوزه علم و فناوری مشخص کند. با این حال اکنون اولویت‌های این حوزه به قدری گسترده شده است که تقریبا مضمون مشخص و روشنی در آن وجود ندارد. با این طیف گسترده اولویت‌ها نقشه جامع کارکرد اصلی خود را از دست داده است و دیگر نمی‌تواند مشخص کند سرمایه‌گذاری در کدام بخش و چه زمانی اولویت بیشتری دارد. نقشه جامع علمی کشور به ما می‌گوید که اولویت‌ها کجاست و روی چه کسانی باید سرمایه‌گذاری کرد، اما این مبحث به قدری متنوع و گسترده شده که عملا این کارکرد از دست رفته است.

این نقشه در اولین زمان ممکن باید بازنگری شود و در این بازنگری هم باید از همه ظرفیت‌های علمی و دانشگاهی استفاده شود. ابعاد بنیادین نقشه جامع باید تقویت شود و نگاه‌های فلسفی حاکم بر علم و فناوری روشن شود. نقشه جامع علمی کشور در اصل برای اختصاص منابع محدود به اولویت‌ها در نظر گرفته شده است. به همین دلیل حتما باید طیفی از عناوین از این نقشه حذف شود و فهرست محدودتر شود تا بتوان روی آنها سرمایه‌گذاری کرد.

وی می‌افزاید: مشابه این اسناد در جاهای دیگر دنیا هم وجود دارد. کار مهم چنین اسنادی این است که به دولت‌ها کمک می‌کند جهتگیری‌ها را تمرکز دهد و بدنه علمی و فناوری کشور را که می‌خواهند از بودجه‌های دولتی استفاده کند، حول اولویت‌ها متمرکز می‌سازد. اگر نقشه علمی کشور نیز به همین ترتیب اجرا شود، در حوزه‌هایی که به عنوان اولویت مشخص می‌شود، می‌توان انتظار تفاوت‌های ملموس ظرف پنج تا 10 سال آینده را داشت و این مهم‌ترین انتظاری است که ما از این نقشه داریم.

لزوم به‌روزرسانی نقشه جامع علمی کشور

اتخاذ تدابیر لازم در لایه‌های مختلف نظام علم و فناوری کشور و ترسیم فعالیت‌ها و تعاملات بین اجزای نظام، ضامن اجرای این نقشه و ارتقای بهره‌وری کشور در این زمینه است. همچنین پایش و مراقبت از پیشرفت اجرای این نقشه در افق زمانی پیش‌بینی شده باید به گونه‌ای باشد که جهتگیری نظام اجرایی به سوی دستیابی به اهداف آن حفظ شود.

دکتر نیلفروشان به‌روز نبودن این نقشه را عامل دیگر موفق نبودن آن عنوان می‌کند و می‌افزاید: اصولا اسناد برنامه‌ریزی مثل نقشه جامع باید اسنادی زنده باشند، در فواصل منظم به‌روزرسانی شده و ایرادات رفع شود، اما این اتفاق عملا نیفتاده است و در این سال‌ها بازنگری جدی نقشه جامع علمی انجام نشده است. از طرف دیگر برای ترسیم چنین نقشه‌ای نیاز به مبانی نظری روشن و شفاف داریم که مستلزم انجام پروژه‌های مطالعاتی و کارهای علمی گسترده است. برای ترسیم این نقشه چنین مطالعاتی کامل انجام نشده است و به همین دلیل مبانی نظری روشن و شفافی ندارد. نگاه جامعه‌شناسانه و معرفت‌شناسانه از مبانی نظری‌ای هستند که باید در اجرای برنامه دیده شوند.

عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات بنیادین علم و فناوری می‌افزاید: نکته دیگر که روی آن تاکید دارم، سازوکار پیاده‌سازی نقشه است. افراد توانمندی در بدنه علمی کشور وجود دارند که می‌توانند در زمینه اجرا و پیاده‌سازی این نقشه کمک کنند. متولی اصلی این نقشه شورای عالی انقلاب فرهنگی به عنوان یک نهاد فرابخشی است. یکی از دلایل متوقف شدن این نقشه این است که به نهادی سپرده شده که همسو با دولت نیست و کارها کمی کند پیش می‌رود.

نقشه جامع علمی کشور به لحاظ کارکرد اصلی که شناخت اولویت‌های علمی و فناوری کشور است، ناموفق بوده و به لحاظ اجرا هم به دلیل فاصله شورای عالی و دولت و چندشغله بودن برخی مدیران کارها کند و سخت جلو می‌رود.

دکتر نیلفروشان تصریح می‌کند:‌ به نظر من باید برای پیاده‌سازی و اجرای این نقشه ستادی داخل خود دولت، این مسئولیت را بپذیرد و شورا شان نظارتی، بررسی و ارزیابی داشته باشد. به این ترتیب نهادی که مسئولیت اجرایی را به‌عهده می‌گیرد، منابع لازم را نیز در اختیار خواهد داشت.