حمله گلسنگ‌ها به «قابوس»

کاخ‌ جهانی گلستان در تهران، میدان جهانی نقش جهان در اصفهان و سازه‌های آبی شوشتر در خوزستان تنها نمونه‌هایی از این دست آثار به شمار می‌روند که هر کدام با چالش و تهدیدی مواجه بودند یا هستند. طی روزهای گذشته اما اخبار نگران‌کننده‌ای از برج خوش قد و قامت و ثبت جهانی شده استان گلستان، یعنی برج قابوس منتشر شد؛ اخباری که پرده از وجود گلسنگ‌های بسیار بر مرتفع‌ترین سطوح بلندترین برج تمام آجری جهان بر‌داشت و غربت این برج 72 متری را گوشزد ‌کرد.

برج گنبد قابوس، 15 متر بالاتر از سطح زمین، بر‌فراز تپه‌ای خاکی در شهر گنبد کاووس استان گلستان، برای قرن‌ها استوار و پابرجا مانده است. ویژگی‌های خاص آن همچون پیکره تمام آجری‌اش از یک سو و قدمت و قد و قامت رشید و به آسمان ساییده‌اش از دیگر سو، شش سال پیش نگاه اعضای سازمان جهانی یونسکو را به‌خودخیره کرد تا دل‌های‌شان را سوی آن روانه و نامش را به عنوان پانزدهمین اثر جهانی ایران، در فهرست جهانی‌شان ثبت کنند. این اتفاق در دهم تیر 1391 رقم خورد و افتخاری شد بر پیشانی گلستان سرسبز کشورمان. از آن سال هر سال هم برایش سالگرد و نکوداشت گرفته شد، مثل همین تیر امسال که مسؤولان میراث گلستان گردهم آمدند و ابراهیم کریمی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گلستان با اشاره به این روز پرافتخار تاکید کرد وی و همکارانش تلاش می‌کنند دیگر آثار بی‌بدیل تاریخی استان همچون دیوار بلند تاریخی گرگان و شهر باستانی گرگان را هم به ثبت جهانی برسانند. وی اما هیچ اشاره‌ای به این موضوع نکرد که آیا حفظ و نگهداری این آثار بویژه برج گنبد قابوس هم به اندازه ثبت جهانی شان مد نظر وی و میراث گلستان هست یا نه. اخبار و تصاویری که این روزها در فضای مجازی اما دست به دست می‌شود، جوابمان را می‌دهد! گلسنگ‌هایی که پیش از این نمونه هایش را در تخت جمشید و طاق بستان به‌کرات دیده‌ایم، این بار روی سطح آجری برج در حال رشد و نمو هستند که می‌توان از وجودشان به میزان توجه متولیان میراث به این اثر جهانی پی برد، کمااین‌که مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گلستان هم در پاسخ به پرسش ما درخصوص وضعیت برج هزار ساله گنبد قابوس، اظهارنظر دراین باره را منوط به استخراج اطلاعات پژوهشی کافی می‌داند. ابراهیم کریمی به جام‌جم می‌گوید: یافتن بهترین روش کنترل رشد این گونه گیاهی و همچنین راه‌های برچیدن آنها از روی بنا هم نیازمند انجام تحقیقات کافی و هدفمند است.

ما کم تجربه‌ایم

وی البته بر کم‌تجربگی‌های بدنه کارشناسی و اجرایی کشور در این حوزه نیز تاکید می‌کند؛ موضوعی که رئیس پایگاه میراث جهانی گنبد‌قابوس نیز به آن اذعان داشته و می‌گوید از همین روست که بین دانشگاه گلستان و دانشگاه پلی‌تکنیک میلان ایتالیا تفاهم‌نامه‌ای منعقد شده تا مخاطراتی که گنبد قابوس را تهدید می‌کند، از جمله رویش گلسنگ‌ها برطرف شود. عبدالمجید نورتقانی در جریان گلسنگ‌های روییده بر تن برج هست و درباره مقابله با آنها به جام‌جم می‌گوید: پروژه‌ای که با همکاری دانشگاه میلان در دست اجراست، در کوتاه‌مدت به نتیجه نخواهد رسید و نیازمند اختصاص زمان کافی است. رئیس این پایگاه جهانی به یک پروژه مشترک میان پایگاه و سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران نیز اشاره می‌کند که بر شناخت گونه‌های گلسنگ متمرکز است تا از این طریق گونه‌های خوب و مخرب این گیاه شناسایی شود؛ چرا که به گفته وی گلسنگ‌هایی هم هستند که به بنا آسیب نمی‌رسانند یا شدت آسیب‌شان کمتر است و از این‌رو نحوه برخورد با آنها نیز متفاوت خواهد بود. نورتقانی، درآمدن گلسنگ بر پیکره گنبد‌قابوس را پدیده‌ای مسبوق به سابقه عنوان می‌کند که عمری به درازای طول عمر بنا دارد.

مشکل امروز و دیروز نیست

گلسنگ‌ها برای داشتن رشدی یک سانتی به پنج سال زمان نیاز دارند و مدیر پایگاه برج قابوس می‌گوید برخی از این گلسنگ‌ها عمری 90 ساله دارند؛ دقیقا به درازای زمانی که از آخرین مرمت کلی آن می‌گذرد. این اظهار نظر البته درحالی مطرح می‌شود که فعالان میراثی که با جام‌جم دراین زمینه گفت‌وگو داشتند و از رشد بی‌رویه گلسنگ‌ها خبر دادند، یادآور شدند که همین چند ماه پیش برج در اسارت داربست‌ها دچار تنگی نفس شده بود؛ داربست‌هایی که برپا شده بودند تا عملیات علف کشی، سمپاشی و ترمیم برج را انجام دهند و حالا چه شده که با وجود این همه هزینه کرد، دوباره شاهد رویش سریع و انبوه گلسنگ‌ها روی تن فرتوت آن هستیم؟!

درهمین خصوص جاوید ایمانیان، کارشناس مسؤول مرمت بنا و بافت‌های تاریخی در گفت‌وگو با اسکان نیوز رطوبت زیاد و سد گلستان یک و دو را از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار در رشد گلسنگ‌ها دانسته است.

نورتقانی، مدیر پایگاه جهانی برج قابوس هم رطوبت زیاد را از عوامل تسریع رشد گلسنگ‌ها می‌داند و به جام‌جم می‌گوید: آنچه هم‌اکنون در مورد آن مطمئنیم بالا بودن سطح آب‌های زیرسطحی است که رطوبت را از کف به سراسر بنا انتقال می‌دهند و این موضوع نمی‌تواند با سد گلستان در ارتباط باشد؛‌ چرا که فاصله سد تا گنبد به‌اندازه کافی در نظر گرفته شده است. وی یکی از دلایل عمده بالا بودن سطح این آب‌ها را نبود شبکه فاضلاب شهری می‌داند.

تهدیداتی مهم‌تر از رویش گلسنگ‌ها

مدیر پایگاه جهانی برج قابوس رویش گلسنگ و همچنین علف‌ها بر سقف گنبد را که به دلیل آوردن دانه توسط پرندگان و نیز وجود فضولات آنهاست، از موضوعاتی می‌داند که در قیاس با دیگر عوامل تهدید‌کننده این بنا از اهمیت بسیار کمتری برخوردار است. به‌اعتقاد نورتقانی، لرزش‌ها و تکان‌های ناشی از عبور و مرور وسایط نقلیه بیش از هر عامل دیگری به این برج آسیب می‌رساند. وی راه‌حل حذف این عامل تهدیدکننده را افتتاح کمربندی و کنار گذر شهرستان گنبد قابوس عنوان کرده و در این‌باره به‌جام‌جم می‌گوید: اجرای این طرح تقریبا به پایان رسیده و امیدواریم در آینده‌ای نزدیک به بهره‌برداری برسد تا از این طریق از بار ترافیکی کاسته و آسیب‌های وارده به بنا به حداقل برسد.