ما ضد کلیشه‌ایم

مستند «ضد» تلاش دارد در هر قسمت با طرح یک موضوع ظاهرا کم‌اهمیت، به جنگ کلیشه‌ های ذهنی مردم درباره محیط پیرامونشان برود، چرا که ضدیت با کلیشه‌ها، کلید دیدن وقایع جهان از دریچه‌ای جدید است. هر قسمت از این مجموعه مستند به موضوع متفاوتی مثل آلودگی هوا، آلودگی‌ های نوری، حیوانات خانگی، صنایع جنگ و... پرداخته و می‌کوشد مردم را وادار کند نگاه متفاوت‌تری داشته باشند.

مجموعه مستند ضد به تهیه‌کنندگی و کارگردانی مشترک محسن کریمیان و مهدی افضل‌زاده در شبکه مستند تولید شده و یکشنبه‌ها ساعت 22و 15دقیقه پخش می‌شود.

پذیرای سازندگان این اثر در روزنامه جام‌جم شدیم و درباره جزئیات مستند ضد به گپ‌وگفت نشستیم.

شکل‌گیری نخ تسبیح

شما در مجموعه مستند ضد به سراغ کلیشه‌های ذهنی مردم رفتید و موضوعات متفاوت را دستمایه قرار داده‌اید؛ از تجارت گرفته تا چاقی، آلودگی نوری و... گاهی موضوعات این مستند از هم خیلی  دور هستند. چطور به سراغ سوژه‌های پراکنده‌رفتید؟

مهدی افضل‌زاده: ما یک مجموعه مستند می‌خواستیم برای شبکه مستند بسازیم که به موضوعات مختلف بپردازیم اما به دنبال نخ تسبیح هم بودیم تا موضوعات پراکنده به هم ارتباط داشته باشند. به همین دلیل کاپیتالیسم سرمایه‌داری را انتخاب کردیم. حالا نقد سرمایه‌داری در برخی قسمت‌ها پررنگ و در بعضی قسمت‌ها کمرنگ‌تر است. اما اگر نگاه جامعی به زندگی داشته باشید، متوجه تاثیر نظام سرمایه‌داری در زندگی می‌شوید که نامرئی است. مثلا همه ما خوردن قهوه، شکر، گوش دادن به اخبار و... را امری بدیهی می‌دانیم که در زندگی‌مان رخ می‌دهد. به همین دلیل ما نگاهی به این سیر تاریخی داشتیم و نگاه‌مان توطئه توهم نیست.

محسن کریمیان: ما درخواستی از جانب شبکه مستند داشتیم و تصمیم گرفتیم مستندی با رویکرد انتقادی بسازیم. البته اگر می‌خواستیم نقد نظام سرمایه‌داری داشته باشیم، تخصصی می‌شد و ممکن بود برای مخاطب قابل درک نباشد. به همین دلیل به دنبال راهکارهایی گشتیم که قابل فهم باشد. اتفاقات در زندگی روزمره ما رخ می‌دهد از طرز لباس پوشیدن گرفته تا خوراک، خوابیدن، دانشگاه و... ما می‌خواستیم به مردم بگوییم، می‌توانند به کلیشه‌های زندگی نگاه تازه‌تری هم داشته باشند. البته ما به مخاطب نمی‌گوییم چه کار کند و چه کار نکند.

ژست بی‌طرفانه نمی‌گیریم

داشتن نگاه متفاوت برای اتفاقات روزمره زندگی خوب است، اما شما در مستند ضد، به گونه‌ای به موضوعات می‌پردازید که این حس برای مخاطب شکل می‌گیرد که می‌خواهید نگاه خودتان را تحمیل کنید.

کریمیان: ما به‌هیچ‌وجه در پایان‌بندی نگاه خودمان را تحمیل نمی‌کنیم.گرچه این اتفاق در پایان‌بندی رخ نمی‌دهد اما در کل مستند به چشم می‌خورد و داریم این ماجرا را می‌بینیم.ما سعی کردیم رویکرد انتقادی به موضوعات داشته باشیم که اتفاقا این نگاه مستند را جذاب کرده است و روایت، زمانی جالب می‌شود که گزندگی‌اش برای مخاطب به چشم بیاید. هدف این بود به ذهن مخاطب تلنگر بزنیم و سنت‌شکنی درباره برخی موضوعات داشته باشیم.

افضل‌زاده: برخی مستندها هدف‌شان روایت بی‌طرفانه است اما برخی مستندها این‌طور نیستند و می‌خواهند ایده‌ای را به مخاطب انتقال بدهند. ما غرض‌ورزانه در مستند ضد صحبت نکردیم، بلکه رویکرد انتقادی به سیر تاریخی برخی موضوعات داشتیم. ممکن است از ضعف فرم ما باشد که این‌طور فکر می‌کنید اما تاکید می‌کنم ژست بی‌طرفانه نداشتیم. بلکه سعی کرده‌ایم بگوییم از زاویه تازه به کلیشه‌های زندگی نگاه کنیم. اگر می‌گوییم قهوه بد است، نمی‌گوییم مردم دمنوش بخورند. مجالش در مستند ما نبود از جایگزین‌ها هم حرف بزنیم.

آیا قصد دارید جایگزین‌ها را در ساخت فصل‌های بعدی این مستند معرفی کنید؟

افضل‌زاده: معتقدم راهکار در نقد وجود دارد. وقتی ما می‌گوییم دروغ نگویید مسلما راهکار، راستگویی است یا اگر می‌گوییم قهوه منجر به اختلالات خواب می‌شود، طبیعی است باید خوردن آن را محدود یا قطع کنیم یا وقتی از نور مصنوعی و اختلالات خواب حرف می‌زنیم یعنی کمتر استفاده کنیم.

بهره‌گیری از نشریات جهانی

چطور به سراغ موضوعات متفاوت رفتید؟ آیا با کارشناسان درباره موضوعات، از قبل صحبت کرده بودید؟

کریمیان: بخشی از موضوعات، دغدغه‌های شخصی ما بود و از برخی دیگر مقالات جهانی که رویکرد انتقادی داشتند، بهره بردیم.

افضل‌زاده: ما قبل از نگارش هر متن، پژوهش داشتیم. برخی ایده‌ها را از نشریاتی که در گاردین و نیویورکر چاپ شده بود، گرفتیم. همچنین از سایت ترجمان هم خیلی بهره بردیم و با این‌که تعامل مستقیم نداشتم اما در کارمان خیلی تاثیرگذار بود.

کریمیان: در ضمن ما برای هر قسمتی به سراغ نویسندگان متخصص حوزه رفتیم. مثلا اگر قرار بود یکی از قسمت‌ها درباره تغذیه باشد، حتما کار را به نویسنده‌ای می‌سپردیم که در این زمینه تخصص دارد.

مستندهای آرشیوی ارزان‌قیمت

چرا برای ساخت این مستند به سراغ مستند آرشیوی رفتید در حالی که مستند تولیدی برای مردم جذاب‌تر است؟

افضل‌زاده: مستند آرشیوی به لحاظ هزینه ارزان‌قیمت و یک صدم هزینه مستند تولیدی است. البته این‌طور نیست که مستندهای آرشیوی مخاطب ندارد. اتفاقا گاهی مستندهای تولیدی خارجی نتفلیکس روایت سنگین و غیرقابل هضم دارد که برای مخاطب جذاب نیست. اما روایت ما در مستند ضد قابل فهم برای مخاطبان است و سعی کرده‌ایم برای مخاطب که آمادگی ذهنی دارد، قابل هضم باشد.
کریمیان: چون در ایران کپی‌رایت نداریم، ساخت مستند آرشیوی به لحاظ هزینه و تولید کم‌هزینه‌تر است.

پیگیری قبل از بحران

شما در این مستند به موضوعاتی پرداخته‌اید که هنوز تبدیل به بحران در ایران نشده است، مثل حیوانات خانگی. چطور این سوژه‌ها را پیگیری کردید؟

افضل‌زاده: ما نیم‌نگاهی داشتیم به مسائلی که در ایران مبتلابه بوده و برخی دیگر از قسمت‌ها، به موضوعاتی اختصاص داشت که شاید در حال حاضر در ایران تبدیل به بحران نشده است اما در کشورهای درجه یک سرمایه‌داری این اتفاق رخ داده است. به همین دلیل بهتر است قبل از بحران به چنین ماجرایی رسیدگی کنیم. مثل مصرف زیاد قهوه.

فکر می‌کنم قهوه خیلی دغدغه‌تان است که در مثال‌هایتان تکرار می‌کنید.

افضل‌زاده: (باخنده)، نه. مثال دیگری می‌زنم. مثل شکر. خب اگر سیر تاریخی شکر را بررسی کنیم متوجه می‌شویم تا صد سال پیش شکر در ایران نبود اما در حال حاضر مصرف این خوراکی مضر در کشور زیاد است.

توهم توطئه نداریم

من به عنوان مخاطب احساس می‌کنم در مستندتان به گونه‌ای به موضوعات نگاه کردید که انگار توهم توطئه دارید و این حس را به مخاطب می‌دهید؟

کریمیان: رویکرد ما انتقاد گل‌درشت است، به همین دلیل باعث شده شما این‌طور جذب شده باشید اما ما به هیچ‌وجه توهم توطئه نداشتیم بلکه می‌خواستیم مخاطب را جذب کنیم. حتی در مقالات جهانی هم که با رویکرد انتقادی نوشته شده، این نگاه را خواهید دید.

افضل‌زاده: نظام سرمایه‌داری این‌گونه است که هر چه سرمایه بیشتر باشد، رونق بیشتری خواهیم داشت. به همین دلیل ما نمی‌گوییم این اتفاقات در کشورمان برنامه‌ریزی شده، بلکه نظام سرمایه‌داری منجر به چنین داستان‌هایی شده است که خوراکی که تا 100سال قبل در کشورمان نبود، حالا مصرف بالایی دارد. ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که اعتیاد شدید به شکر، کافئین، اخبار، بازی‌های رایانه‌ای، صفحه نمایش تلفن‌همراه و... داریم و سعی کرده‌ایم در 30تا 40درصد مستند ضد این موضوع را نشان بدهیم.

استفاده از یک صدای دست نخورده

برای روایت مستند ضد به سراغ سعید مظفری و فریبا رمضان‌پور رفتید که نریشن کارهای مستند را خیلی کم انجام داده‌اند. این در حالی است که صدای مظفری برای شخصیت‌های جوان قصه استفاده می‌شود.

افضل‌زاده: گوینده اصلی سعید مظفری و گوینده دوم فریبا رمضان‌پور است. دلیل انتخاب آقای مظفری شخصی بود و همیشه صدای او را دوست داشته‌ام. وقتی قرار شد دوبلوری برای روایت مستند ضد انتخاب کنم، به او فکر کردم. به نظرم صدای این گوینده خش خاصی دارد.ولی صدای آقای مظفری اصلا خش ندارد، بلکه صدای دوبلورهایی همچون ناصر طهماسب و ناصر نظامی خش دارد.

افضل‌زاده: ایشان استاد دوبله ایران و بدون شک جزو پنج نفر اول ایران هستند. ما می‌خواستیم صدای این گوینده فضای انتقادی کار را به مخاطب انتقال بدهد.

کریمیان: ما به دنبال گوینده‌ای بودیم که صدایش برای روایت مستند دست‌خورده نباشد. به همین دلیل به انتخاب آقای مظفری رسیدیم که صدایش اتمسفر سینمایی دارد و منجر به دیده شدن کار و ارتباط خوب با مخاطبان شده است یا قسمت‌هایی که درباره زنان بود صدای خانم رمضان‌پور خیلی خوب روی کار نشسته است.

فاطمه عودباشی - رسانه / روزنامه جام جم