گرد و غبارهایی که مردم ایران را می آزارد از ان سوی مرزها آب می خورد
هورالعظیمی که گاومیش‌هایش از بی‌آبی و آفتاب سوخته‌اند، ماهیانش به گل نشسته‌اند و پرندگانش در لجنزارهای باقیمانده لانه می‌سازند محکوم به نیستی خواهد بود.
مردمانی که معیشت‌شان گره خورده به آبادانی هور بود سفره‌شان خالی می‌ماند و هجوم ریزگردها دیگر محدود به یک یا دو استان نخواهد ماند و بیش از ۲۳استان کشور در تمام فصول سال با پیامدهای هجوم ریزگردها روبه‌رو خواهند بود. با افتتاح سد ایلیسو که گنجایشی برابر با ۴۳میلیارد مترمکعب دارد بیش از ۵۶درصد از حقابه ایران و عراق توسط ترکیه مسدود شده‌است.
توجیه ترکیه در برابر محدود مخالفت‌های ایران هم همانی است که همیشه بوده؛ «توسعه منطقه‌ای و تولید برق». بهانه آشنای سیاستمدارانی که به منابع طبیعی دست‌درازی میکنند.
در برابر انفعال دیپلماسی آبی ایران در ارتباط با این پروژه حالا کشورهای عراق و سوریه ترکیه را به کاهش حقابه متهم و از این کشور در مجامع بین‌المللی شکایت کرده‌اند.
این رویه در ایران اما با تاخیری چندساله رو‌به‌روست و همین چند روز پیش مدیر گروه مطالعات آب مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرد: «باید به مجامع بین‌المللی شکایت کنیم» علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط‌زیست هم دیروز در اولین نشست مطبوعاتی خود اشاره‌ای گذرا به این موضوع داشت و اعلام کرد: «سعی داریم دیپلماسی محیط‌زیست را فعال کنیم تا چنین مشکلاتی را به حداقل برسانیم!» تکاپوی تازه مسؤولان محیط‌زیست و واکنش‌های دیگر در حالی است که به گفته کارشناسان حوزه آب «پروژه ایلیسو دیگر یک پروژه تمام شده است.» با این حساب حالا باید در فکر یافتن راهکارهایی برای کمتر شدن پیامدهای متاثر از آبگیری ایلیسو باشیم. پیامدهایی که برخی از آنها در چند سال گذشته هم به مرحله بحرانی رسیده بود و حالا با افتتاح این سد بدون شک این وضعیت بحرانی تشدید خواهد شد. از خشک شدن کامل تالاب هورالعظیم گرفته تا مختل شدن زندگی در ۲۳استان کشور، درگیری کل ایران با ریزگردها، تشدید بحران خشکسالی در جنوب و البته افزایش مهاجرت به سبب بحران‌های محیط‌زیستی.
ایلیسو چیست؟
سد ایلیسو که نزدیک به دو هفته پیش آبگیری شد، نوزدهمین سدی است که ترکیه بر رودهای دجله و فرات ساخته است البته این سد جزو ابرپروژه‌های ترکیه روی این دو رودخانه محسوب می‌شود.
این مجموعه از سدها بخشی از طرح توسعه جنوب‌شرقی آناتولی، موسوم به گاپ است که با هدف گسترش فرصت‌های اقتصادی در این منطقه و تامین نیروی برق به اجرا گذاشته شده‌است.
آناتولی جنوب شرقی (گاپ)، آناتولی شرقی (داپ)، آناتولی مرکزی (اگ‌گپ)، توسعه ترکیه (تراگپ)، مرمره گپ، توسعه مدیترانه (آک دنیز گپ) توسعه غرب دریای سیاه (باک گپ) توسعه شرق دریای سیاه (دُکاپ) و دشت قونیه (کوپ) عناوین ابرپروژه‌های ده‌گانه دیگر ترکیه هستند.
توجیه ترکیه در احداث این سد تولید برق است، آن‌طور که مقامات ترکیه می‌گویند سد ایلیسو قرار است ۱۲۰۰مگاوات برق تولید کند و حجم دریاچه پشت آن ۱۱ میلیارد مترمکعب است.
آنچه در این میان بدیهی به نظر می‌رسد تناقض آشکار و معنادار گفته‌های دولتمردان ترکیه در ارتباط با احداث این سد و پیامدهای آشکارتر این سد در وضعیت محیط‌زیستی منطقه است.
اردوغان در مراسم افتتاح این سد، پروژه ایلیسو را «نماد صلح، برادری، آرامش، رفاه» دانسته و دورسون ییلدیز، رئیس آکادمی سیاستگذاری آب ترکیه گفته است: «سیاست آبی ترکیه به نفع همه منطقه است!» این گفته‌ها در حالی عنوان شده‌است که کارشناسان می‌گویند سدسازی‌های گسترده ترکیه در کنار خشکسالی شدید در خاورمیانه که در ۹۰۰سال گذشته بی‌سابقه است، باعث شده تا آب رودهای دجله و فرات در عراق ۴۰درصد کاهش یابد. این کاهش ۴۰درصدی در حالی است که بدانیم ۸۰درصد منابع آب عراق در کشاورزی مصرف می‌شود و دجله و فرات تامین‌کننده بخش عمده این نیاز هستند.
برای رد نگاه دولتمردان ترکیه در ارتباط با بی‌تاثیری سد ایلیسو حتی نیازی به تحلیل کارشناسان هم نیست و می‌توان از تاثیر احداث سد آتاتورک در خشکسالی منطقه هم مصداق‌ها آورد، مطالعات بسیاری نشان داده احداث سد آتاتورک روی سد فرات که از آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سدهای پروژه گاپ نام برده می‌شود در بروز خشکسالی و کم‌آبی شدید در سوریه که از حدود سال ۲۰۰۶ آغاز شد، نقش داشته است.
این مطالعه نشان می‌دهد احداث همین سد باعث مهاجرت ۸۰۰هزار روستایی به حاشیه شهرها شده که به باور جامعه‌شناسان در بروز ناآرامی‌های سوریه نقش بسیاری داشته‌اند.
سونامی ریزگردها
احداث ایلیسو به معنای حرکت دومینوی فجایع زیست‌محیطی و تشدید بحران‌ها در این حوزه در ایران است. با خشکی تالاب هورالعظیم فارغ از سخت‌تر‌شدن معیشت مردمان جنوب ایران باید منتظر جهش وقوع پدیده ریزگردها هم باشیم.
معین‌الدین سعیدی، عضو فراکسیون محیط‌زیست مجلس معتقد است با احداث این سد دیگر ریزگردها به چند استان ایران محدود نخواهد ماند و در آینده تمام استان‌های کشور گرفتار پدیده گرد و غبارها خواهندشد.
او به جام‌جم می‌گوید: «با احداث این سد آن‌طور که گفته‌اند ۶۷۰ هزار هکتار زمین در عراق خشک می‌شود و همین زمینه افزایش ریزگردها به مناطق غرب و جنوب ایران است که می‌تواند در سلامت مردمان این منطقه و ناآرامی‌های اجتماعی در آن مناطق موثر باشد.» در گذشته هم بسیاری معتقد بوده‌اند حجم بالای ریزگردها در جنوب ایران منشأ خارجی داشته و به خصوص وقوع این پدیده را در استان‌های خوزستان، کرمانشاه و ایلام را منتسب به کم‌آبی دجله و فرات می‌دانسته‌اند.
محمد درویش، فعال محیط‌زیست نیز پیشتر ایران را یکی از متضرران مهم مهار حقابه رودخانه‌های دجله و فرات در منطقه دانسته و گفته‌بود: «خشک شدن تالاب‌های مرکزی عراق و سوریه، تبدیل تالاب هورالعظیم به بزرگ‌ترین کانون بحرانی ریزگرد در منطقه، درگیری ۲۵استان غربی و مرکزی کشورمان با معضل ریزگردها و افزایش چشمگیر این مساله نمونه‌ای از ارمغان حذف حقابه دجله و فرات است.» حذف حقابه‌ای که حالا با احداث سد ایلیسو اتفاق افتاده‌است.
جنگ جهانی آب در راه است؟
این را که در آینده نزدیک، نزاع‌ها بر سر آب خواهدبود، بارها و بارها شنیده‌ایم. این نکته حتی در گفته‌های رجب طیب اردوغان در مراسم افتتاح این سد هم آشکار بود. جایی که او پیش از تفاخر به ارمغان‌های رفاهی این سد برای مردم ترکیه، آن را پاسخی برای دشمنان قسم‌خورده‌اش خواند و گفت: «در گذشته بر سر منابع نفت و گاز درگیری‌هایی رخ داده که در آینده نیز چنین جنگ‌هایی بر سر منابع آب و غذا رخ خواهدداد.» همین موضوع است که برای بسیاری این سؤال را پیش آورده که جنگ احتمالی بعدی در خاورمیانه بر سر آب است؟ حجت میان‌آبادی معتقد است تنش‌های آبی و نگرانی‌های مرتبط با امنیت در منطقه ارتباطی با کمبود فیزیکی آب ندارد، بلکه حکمرانی و سوءمدیریت است که بحران فعلی را شکل داده است.
به گفته او، «زمانی که کشورها تصور کنند تنشی که با آن مواجه شده‌اند مربوط به کمبود فیزیکی آب است، طبعا سراغ این خواهندرفت که با انواع روش‌ها آب را حفظ کنند یا حتی سطحش را افزایش دهند. این می‌شود که سراغ سدسازی، طرح‌های انتقال آب و امثالهم می‌روند. همین نگرش سبب می‌شود کشورها اجازه خروج آب را از کشور به کشورهای پایین‌دست نمی‌دهند. چراکه فکر میکنند برای مدیریت تنش آبی و توسعه باید به پرآبی رسید. در حال حاضر، توهم توسعه، چالشی است که ما در کشورهای منطقه با آن مواجه هستیم. به‌ویژه در کشورهایی همچون ترکیه یا کشوری چون افغانستان که ترکیه را الگوی خود قرار داده‌است.»
نابودی کامل هورالعظیم
از تاثیرات و پیامدهای احداث این سد بسیار گفته‌اند، نزدیک‌ترین این پیامدها اما به گواه همه نشانه‌ها نابودی تالاب هورالعظیم خواهد بود. به‌طوری که بسیاری بر این باورند احداث سد ایلیسو شلیک تیر خلاص به هورالعظیم است.
یک‌سوم تالاب هورالعظیم در ایران واقع شده است و باید گفت با احداث سد ایلیسو، این تالاب کاملا خشک خواهد شد و در نتیجه آبزیان این تالاب از بین خواهند رفت و به‌دنبال آن تعداد زیادی از صیادان بیکار خواهند شد و نیمی از آب تجدیدپذیر ایران از بین خواهد رفت. جلوگیری از ورود ۵۶درصد آب به ایران و عراق به معنای مرگ تالاب هورالعظیم خواهد بود.
هورالعظیمی که پیش از آبگیری این سد هم دچار کم‌آبی مفرط بود و فقط با حقابه اندکی که به آن می‌رسید زنده مانده بود حالا همان اندک آب را هم از دست داده است.
به گواه آمارهای پیشین در مجموع بیش از ۱۲ گونه ماهی در تالاب هورالعظیم زیست میکنند و همچنین گیاهان کف‌زی کمیابی نیز در این تالاب وجود دارند که با خشکی تالاب، همه آنها از بین خواهند رفت.
بسیاری ازجمله عبدا... حاتمیان، نماینده مجلس شورای اسلامی معتقدند: «خشک شدن بخش قابل‌توجهی از تالاب هورالعظیم که در کشور عراق قرار دارد به دلیل احداث سد آتاتورک در گذشته بوده است و حالا آبگیری سد ایلیسو بخش‌های باقیمانده این تالاب واقع در ایران را به شوره‌زار بدل‌می‌کند.»
انفعال دیپلماسی آبی ایران
قصه پروژه احداث سدها محدود به امسال و پارسال نیست، نزدیک به یک دهه است خبر احداث سد ایلیسو منتشر شده و پیش از آن هم کشور ترکیه بدون توجه به اکوسیستم منطقه اقدام به سدسازی‌های گسترده کرده، در این میان اما دیپلماسی آبی ایران در موضعی انفعالی قرار داشته است.
حجت میان‌آبادی، پژوهشگر حوزه آب معتقد است: «دولت‌های مختلف باوجود شعارهای بعضا متضاد در حوزه‌های مختلف نظیر سیاست‌خارجه، رویکرد و عملکردشان در حوزه سیاستگذاری آب تقریبا یکسان بوده‌است.»
او همچنین با اشاره به واکنش‌های بسیار به منظور احداث سد ایلیسوی ترکیه می‌گوید: « وقتی ۱۱ سال پیش حتی مردم آلمان نسبت به ساخت این سد اعتراض کردند ما واکنشی نسبت به آن نداشتیم.»
معین‌الدین سعیدی،عضو فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی هم به جام‌جم می‌گوید: «مدت‌هاست در بحث دیپلماسی آب ایران در موضعی انفعالی قرار دارد، از سویی افغانستان به سهولت از پرداخت حقابه هیرمند خودداری می‌کند و از سوی دیگر ترکیه با احداث سدهای بسیار از ورود آب به ایران جلوگیری می‌کند. این در حالی است که حتی یک اظهارنظر معمولی از دولتمردان و دستگاه دیپلماسی ایران در این حوزه نمی‌توان شنید.»
هر چند حالا خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه ایران اعلام کرده‌است: «موضوعات مرزی و مربوط به مدیریت آب‌های مشترک یکی از موضوعات و محورهای سفر وزیر خارجه ترکیه به ایران است.»
هر چند پیش از این هم در سال ۹۶ رحیم میدانی، معاون وقت وزیر نیروی دولت دوازدهم در رابطه با خبر احداث این سد اعلام کرده‌بود: «مراتب اعتراض خود را به مقامات ترکیه اعلام کرده‌ایم!» دیپلماسی آبی ایران پیرامون موضوع تنش‌های آبی منطقه حداقل در دولت پیشین محدود به همین اعلام مراتب اعتراض بوده است و بس!
سیل آسیب‌های اجتماعی
هر چند تاثیرات احداث این سد بر وضعیت کشور عراق بسیار بیشتر از ایران است اما قطعا تبعات این اتفاق گریبان ایران را هم خواهد گرفت.
عبدا... حاتمیان، نماینده مجلس شورای اسلامی معتقد است: «سیل مهاجرت‌های داخلی و کشورهای عراق و سوریه به سمت ایران و تشدید پدیده حاشیه‌نشینی، تنها بخشی از خطراتی است که به دلیل ساخت سد ایلیسو توسط ترکیه گریبانگیر کشور ایران را خواهدگرفت.»
موج مهاجرت‌ها محدود به مهاجران عراقی و سوری به ایران نیست و تشدید وضعیت خشکسالی‌ها به واسطه احداث این سد باعث خواهدشد بخش قابل توجهی از مردم مناطق جنوب ایران که زندگی‌شان وابسته به این اتفاق بوده هم به شهرهای دیگر مهاجرت کنند.
محمدرضا محبوب‌فر، پژوهشگر مسائل اجتماعی نیز معتقد است مقصد مهاجرت‌های اقلیمی بیشتر تهران و استان‌های شمالی کشور است.
او می‌گوید: «این نوع مهاجرت باعث تقابل فرهنگی بین مردم مبدا و مقصد می‌شود که همین عامل به صورت آسیب‌های اجتماعی خود را نشان می‌دهد. تکثر قومیتی در یک مقصد مهاجرتی، خود باعث ایجاد آسیب‌های اجتماعی می‌شود و جدای از بروز آسیب‌هایی در مقصد، آن منطقه را از حالت یکپارچگی و انسجام خارج می‌کند.»
میثم اسماعیلی - جامعه / روزنامه جام جم
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد
