شناسنامه هر کشوری آثار باستانی و میراث فرهنگی آن است. آثار باستانی است که قدمت، تاریخچه و تمدن هر سرزمینی را مشخص می کند؛ پس حفاظت و حراست از آنها امری ضروری است و نسلهای مختلف نیز چون پیشینیان باید از این میراث اجدادی پاسداری کنند. موزه ها، باغ های ملی، عمارتها و کاخ ها محل مناسبی برای نگهداری پاره ای از این آثار می باشند. کشور ما ایران نیز در ردههای اول دارنده آثار باستانی و ابنیه های تاریخی و فرهنگی در جهان می باشد و دارای کهن ترین فرهنگ و تمدن جهان است ما نیز چون کشورهای دیگر جهان وظیفه صیانت از این میراث پدری را داریم.
حفظ، احیا، مرمت و مطالعة فنی امور فرهنگی و تاریخی مقوله ای است که در قرن حاضر در بین هنرها و علوم مختلف جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است و این مهم به دو دلیل صورت پذیرفته است: اول که پیشرفت بشر در این قرن موجب پیدایش عاملی موسوم به آلودگی محیط شده است که به نوبة خود نه تنها موجب ایجاد فرایندهای تازة تخریب و فروپاشی آثار فرهنگی و تاریخی گردیده است بلکه سرعت فرایندهای تخریبی گذشته را نیز چندین برابر کرده است و دوم اینکه پیشرفت سریع در علوم مختلف به ویژه شیمی باعث شده است که مواد و روش های تازه ای در خدمت این امر مهم قرار گیرند.
با یک برگشت ساده به گذشته ای نه چندان دور می توان به راحتی دریافت که بخش اعظم آثار تاریخی، خصوصاً بناهای تاریخی تا اواخر قرن نوزدهم میلادی، در وضعیتی کم و بیش مطلوب به سر می بردند و تصاویری که در قرون هفدهم تا اواخر قرن نوزدهم توسط جهانگردان از این آثار فرهنگی تهیه و به جای مانده است، شاهد زنده ای بر این مدعاست. سخن این است که عوامل مخرب محیطی معمولی، نظیر نوسانات شدید دما و رطوبت و تغییرات فصلی این دو عامل، آتش سوزی و ... عوامل تازه ای نبوده و همیشه وجود داشته اند و نقش مخرب خود را نیز به میراث فرهنگی در طول سالیان دراز نشان داده اند.
روستای قره حسنلو در شهرستان نمین قرار دارد و شهرستان نمین در ۳۰ کیلومتری شرق اردبیل قرار گرفته و حدود ۹۰ محوطه و تپه تاریخی و باستانی دارد. در سال 1398 در بررسی پیمایشی دشت اردبیل شناسایی شد که محوطه روستای قره حسنلو به دلیل قرارگیری در مسیر رسوب گذاری دامنه های کوهستان سبلان، به طور کامل زیر لایه های رسوبی به ضخامت حدود یک متر مدفون شده است. پس از برداشت انباشته های رسوبی، شواهدی از لایه های تاریخی فرهنگی در آن برملا شد محوطه قره حسنلو به وسعت تقریبی دو هکتار در محدوده حریم شهرستان نمین بر سر راه ارتباطی اردبیل به شهر آبی بیگلو در فاصله یک کیلومتری از جاده، در مرکز دشت اردبیل جای گرفته است با توجه به آغاز عملیات شرکت آهن و فولاد الماس ایرتیک و قرارگیری تپه حسنلو در محدوه فعالیت این شرکت، عملیات کاوش نجات بخشی این محوطه از ششم بهمن ماه سال جاری برای شناسایی محوطه و بررسی توالی فرهنگی آن آغاز شد.
اما از ابتدای سال ۱۴۰۱ داستان‌های عجیبی از این منطقه تاریخی به گوش اهالی رسانه و خبرنگاران و مردم رسید تا جایی که حتی بسیاری از مردم استان اردبیل، روستایی با این نام نمی‌شناختند و حالا بر سر زبان‌ها افتاده است.
عدالت عزت پور نویسنده و پژوهشگر تاریخ ایران، یکی از آنهایی بود که به طور مستمر تلاش کرد تا حقایق ناگفته این میراث را در فضای مجازی منتشر کند و با راه اندازی ثبت امضاهای کارزار و همکاری مردم دلسوز و متعهد توانست این میراث کهن را به ثبت ملی برساند. اما تاسیس کارخانه فولاد در ۳ متری این آثار کشف شده به مثابه نوشیدن چای تلخ و سرد شده است.
عدالت عزت پور با اظهار اینکه امروزه در عصر کنونی و در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، اهمیت میراث فرهنگی(ملموس و غیر ملموس) و کارکردهای پژوهشی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و هویتی آن بر کسی پوشیده نیست، افزود: جوامع توسعه یافته با تمام قوا، سعی در حفظ و پاسداری از میراث فرهنگی خود را دارند و این میراث فرهنگی به لحاظ طیف وسیعی از مزایای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و هویتی، سرشار از مزایای اقتصادی در راستای رفاه و آسایش مردمان آن جامعه است. متأسفانه ما با وجود داشتن میراث غنی فرهنگی نه تنها نتوانسته ایم در راستای حفظ و پاسداریشان گام برداریم بلکه در بسیاری از موارد، دشمن میراث فرهنگی خود نیز گشته ایم.
وی ادامه داد: با توجه به اهمیت صیانت از میراث فرهنگی، تمدنی سه هزار ساله در جریان ساخت و ساز کارخانه فولاد در قره حسنلو ویلکیج(فاصله ده کیلومتری جاده اردبیل به آبی بیگلو) کشف شده است.
محلی که میتوان، آن را انتهای دشت ویلکیج و شروع دشت اردبیل قلمداد کرد و با توجه به تاریخ شفاهی منطقه، برکه ای که از زمانهای قدیم در آن حوالی وجود داشته و به آن اورتا قاراما میگفتند حکایت از وجود آب به عنوان حیاتی ترین لازمه شکل گیری تمدن دارد گرچه در حال حاضرو طی سه دهۀ اخیر، با توجه به طرح آبرسانی اردبیل از دشت ویلکیج، تقریبا مناطق قره حسنلو و بسیاری از مناطق دیگر ویلکیج، خشک گردیده است و راه اندازی کارخانه فولاد بعنوان صنعت آب بر در این منطقه و در استان که با مشکل کم آبی درگیر است نیاز به کارشناسی های بسیار دقیق دارد.
وی ادامه داد: تمدن سه هزار ساله قره حسنلو ویلکیج، با توجه به کاوش های صورت گرفته، مربوط به دورۀ عصر آهنI و II و دوره تاریخی اشکانیست و از این محوطه باستانی که یک محوطه آئینی بوده، آثاری همچون سفالینه های ساده عصر آهن و سفالینه هایی همچون کاسه، کوزه، دیگچه و تنگ دوره اشکانی و مهمتر از همه اینها، شواهدی از چهار تدفین انسانی به شیوۀ طاق باز وجود دارد. تدفین انسانی که در ایران باستان، دارای اهمیت و جایگاه خاص خود بوده و در راستای شناخت فرهنگ، آئین ها، مذاهب و اعتقادات و... پیشینیان ما بسیار راهگشاست.
وی افزود: سازه خشتی عظیمی با توجه به معماری سازه؛ سه رج سنگی در زیر و هفت تا ده رج خشتی بر روی آن در بدنه بیرونی به همراه پشتبندها و میانه و سطوح اصلی آن تا سطح خاک با خشت بنا نهاده شده است که می تواند در ادامۀ روش سکوسازی عصر آهن III در آثاری همچون سیلک کاشان، کنار صندل جیرفت، ارگ باستانی نوشیجان ملایر و... قرار گیرد.
عزت پور ادامه داد: محوطه باستانی بدست آمده از قره حسنلو، کارکرد آئینی یعنی در واقع، معبد را داشته است، این نوع کارکرد، فرضیه هایی را طرح میکند از جمله، محوطه مسکونی و شهری این تمدن نیز، باید در اطراف و نزدیکی همین محوطه کاوش یافته، باید باشد و قطع به یقین، محوطه باستانی قره حسنلو فقط این مقدار از کاوش نیست که این امر، نیاز به نظرات کارشناسی و بررسی بسیار دقیق منطقه دارد.
با در نظر گرفتن این مسئله، که میراث باستانی قره حسنلو مربوط به عصر آهن و بخصوص دوره تاریخی اشکانیست باید در نظر بگیریم، برای بررسی دوره های تاریخی مهمترین ابزار، آثار مکتوب است و در واقع، آثار مکتوب باعث شکل گیری دوره های تاریخی شده اند. امّا همه رخدادهای تاریخی بصورت مکتوب به نسل های بعدی انتقال نیافته و نمی یابند. در این میان، آثار غیر مکتوب یعنی بناها و آثار تاریخی به کمک تاریخ آمده و زوایای تاریک بسیاری را حل میکنند بخصوص در دوره های تاریخی که منابع مکتوب برای آن دوره، بسیار ناچیز است و در بررسی دوره های تاریخی ایران نیز، دوره اشکانی نسبت به دوره های دیگر به فقدان منابع مکتوب دچار است.
وی گفت: آثار و بناهای تاریخی مربوط به دوره اشکانی که در گوشه گوشه ایران کشف میگردد از اهمیت فوق العاده برخوردار بوده و هم اینکه اگر دقت نماییم آثار دوره اشکانی در ایران بندرت یافت میشود و به نوعی از بین رفته اند و هم اینکه، در اردبیل، بیشتر محوطه های باستانی، مربوط به دوره اشکانیست امّا هیچ کدام از آثار بدست آمدۀ دورۀ اشکانی در اردبیل به وسعت محوطه باستانی قره حسنلو ویلکیج نیست و حتی اشیاء متنوع بدست آمده نیز از این منطقه، در نوع خود منحصر بفرد و بی نظیر است.
این پژوهشگر ادامه داد: اکنون میراث باستانی قره حسنلو ویلکیج بعنوان گنجینۀ دورۀ تاریخ اشکانی در ایران و اردبیل، میتواند به بسیاری از سؤالات مبهم دوره تاریخی اشکانی پاسخ دهد و بسیاری از زوایای مبهم و تاریک این دوره را برای ما مشخص کند و با توجه به اینکه، منابع مکتوب و غیر مکتوب برای دوره اشکانی نسبت به دوره های تاریخی دیگر، ناچیز است این میراث عظیم، بسیار ارزشمند بوده و برای اردبیل بعنوان گنجینه ای قلمداد میگردد. کهن میراثی که تمدنی سه هزار ساله را در دل خود نهفته کرده بود اکنون سر از خاک برآورده و برای ما حکایت از نیاکان و تاریخ دیرینه دارد حتی حکایت از افسانه هایی که درباره شهرهای اطراف اردبیل بوده است و این افسانه ها میتواند به واقعیت تبدیل شود.
وی افزود: این گفته ها نشان از اهمیت موضوع داشته و برای هر استانی میتواند غرورآفرین باشد امّا این میراث کهن، تحت تأثیر ساخت و ساز کارخانۀ فولاد قرار گرفته و با توجه به روند کار و بازدیدهای مختلف و گزارشات مربوطه از محل، برای بسیاری از متخصصین تاریخ و باستان شناسی و همچنین مردم استان و منطقه باعث نگرانی هایی گردیده است.
وی در پایان گفت: میراث عظیم قره حسنلو که سه هزار سال در دل خاک حفظ شده بود اکنون نباید با بی تفاوتی، مورد آسیب و خطر نابودی قرار گیرد بلکه این میراث دوره اشکانی میتواند به توسعه پایدار اردبیل کمک نماید.
لطفی دهیار قره حسنلو در خصوص مسائل و اتفاقاتی که در یک سال اخیر در این منطقه افتاده است گفت: پدر من از ریش سفیدان روستای قره حسنلو بودند و از پدرانشان نقل می کردند که در آن حوالی شهری قدیمی بوده است که در زیر خاک مدفون شده است. زیرا اشیای ریز و درشت در آن منطقه پیدا می‌شده که حاکی از تاریخ کهن در زیر زمین داشته است.
وی ادامه داد: اطراف روستای قره حسنلو گورستانهای قدیمی هست که استخوان‌های انسان به وفور در ان محل کشف می شد. همین یافته ها لزوم حفاظت این منطقه را بیشتر می کند و ساخت کارخانه در ۲ متری این آثار باستانی واقعا عجیب است.
وی گفت: شنیده ها حاکی از آن دارد که در آن منطقه معبدی کشف شده و به نظر می رسد آثار تاریخی تنها به آن معبد خلاصه نمی‌شود و احتمال زیاد در ان محل قصر و محل زندگی مردم هم وجود داشته است. زیرا در قدیم رودخانه ای از دریاچه نئور جاری بوده که از نزدیکی این محل عبور میکرده که فرضیه وجود شهر در ان محل تقویت می شود.
رئیس شورای روستای قره حسنلو نیز در خصوص بی آبی این منطقه و همچنین ساخت عجیب کارخانه در منطقه تاریخی گفت: ۶ سال پیش زمین‌های زراعی مردم روستای قره حسنلو را با پرداخت مبلغ ناچیزی دولت خریداری کرد که بیشتر آن زمین ها در حول و حوش آثار باستانی قره حسنلو و یا خود محوطه بود.
وی ادامه داد: بسیاری از مردم این روستا از سر ناچاری زمین های زراعی خود را فروختند زیرا هیچ منطقه ما در بحرانی ترین وضعیت کمبود آب قرار دارد. همین مشکل باعث شد بسیاری از اهالی این روستا محل زندگی خود را تغییر داده و به شهرهای دیگر کوچ کنند.
وی در ادامه گفت: برای همه ما که همیشه با کمبود آب مواجه بودیم عجیب است در منطقه ای که آب وجود ندارد چطور میشود کارخانه ای با آن همه عظمت ساخت!!! مگر کارخانه فولاد به آب نیاز ندارد؟ اگر به هر طریقی مسولان می‌خواهند آب این کارخانه را تأمین کنند، چرا هیچ زمان بفکر آبرسانی برای کشاورزان این مناطق نبودند؟
رئیس شورای روستای قره حسنلو در ادامه گفت: همه قبول و باور داریم که اشتغال زایی جزو ملزومات یک جامعه است زیرا که همین بی آبی باعث شده جوانان کشاورز دست از زمین‌های خشک کشاورزی بکشند و در شهرهای کوچک و بزرگ دنبال کار باشند. اما وقتی با رفع مشکل آب در روستاها می توانید همان جوانان کشاورز و جویای کار را به روستاها برگردانید، چرا در منطقه ای تاریخی که ریشه و اصالت همین منطقه را تثبیت می کند میخواهید کارخانه بسازید؟!
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل در خصوص کشف این میراث و تاسیس کارخانه فولاد در این محل گفت: پیش از این در این محدوده به اندازه نزدیک به ۲ هزار هکتار تغییر کاربری انجام شده و تحویل منطقه ویژه اقتصادی نمین شده بود که منطقه ویژه اقتصادی ایجاد شود و کاربری آن هم تغییر یافت.
فلاحی اضافه کرد: در نیمه دوم سال گذشته برای احداث و ایجاد کارخانه آهن و فولاد در این محدوده، استعلامی از اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل انجام شده و برای واگذاری ۹۷ هکتار از منطقه ویژه اقتصادی برای اجرای طرح درخواست نظر کارشناسی شد.
فلاحی اضافه کرد: از بهمن سال گذشته عملیات نجات بخشی شروع شده و تا ۱۵ اردیبهشت امسال انجام شد و که در نتیجه این کاوش باستان شناسی، مشخص شد که از مجموع ۳۳۰۰ مترمربع محوطه، در ۹۰۰ متر مربع از محدوده یک بنای آیینی مربوط به دوره اشکانی واقع شده که ۲ هزار سال قدمت دارد.
وی گفت: سرمایه گذارانی که می خواهند در اینجا کارخانه آهن و فولاد احداث کنند، تعرضی به این بنای آیینی نکرده‌اند و حتی برای نگهداری از آن کمک نیز کرده و آمادگی خود را برای انتخاب شکل هندسی بنای آیینی در لوگوی شرکت و کارخانه خود اعلام کرده‌اند.
متاسفانه باید بگویم در بسیاری از موارد، فارغ از آگاهی های لازم و کافی از میراث فرهنگی، تیشه به ریشه میراث غنی فرهنگی خود زده و میزنیم در حالی که این تیشه به ریشه خود و آیندگان است که باید در پاسداشت آن از هیچ کوششی دریغ نکنیم.
صیانت از میراث فرهنگی در دنیا کاملاً به یک ضرورت تبدیل شده و این موضوع کاملا در کشورهای توسعه یافته از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.
در کشورهای توسعه یافته وقتی صحبت از توسعه پایدار میشود فرهنگ و میراث فرهنگی آن کشور نقش و جایگاه خاصی دارد و در واقع این فرهنگ و میراث فرهنگی است که باعث توسعه پایدار در کشورهای توسعه یافته شده و میشود. این میراث فرهنگی بصورت ملموس و غیر ملموس نمود پیدا میکند و آثار و بناهای تاریخی بعنوان میراث ملموس، هویت و مدنیت هر کشوری را شکل می‌دهند و به عنوان نماد و الگویی برای تمامی نسل های بعدی آن محسوب میگردند.
سولمازنعمتی _ خبرنگار
