دیوارنگاری راهی برای سرزندگی در فضای شهری

نمود این هنر در فضای شهری و کارآیی های آن در فرهنگ، هویت ملی، حیات جمعی شهری و حتی امور تبلیغی و تجاری و البته آموزش های شهروندی امری انکارناپذیر است، اما یک دیوارنگاره چه ویژگی هایی باید داشته باشد که برای مخاطب دلبستگی ایجاد کند و تاثیرات مثبتی را در درازمدت روی او بگذارد؟ یا اینکه دیوارنگاره ها چگونه می توانند به شهر هویت ببخشند و...؟ در همین خصوص با محمد متقی منش، مدیر هنری بخش گرافیک پروژه دولت مردم به گفت و گو نشستیم که این روزها و با فرا رسیدن هفته دولت در قالب موسسه فرهنگی هنری آب و آیینه، طرح کنونی میدان ولیعصر (عج) را با شعار «دولت مردم» در معرض دید عموم مردم قرار داده اند.

آقای متقی منش، شما معمولا در زیباسازی شهری و طراحی دیوارنگاری‌ها به چه نکاتی توجه می‌کنید؟

بخش مهمی از فرهنگسازی در شهرها و استان ها باید توسط دیوارنگاری صورت بگیرد. این دیوارنگاره ها در نقاط مختلف شهر به عنوان یک قالب قرار دارند که باید از ظرفیت آنها به نحو احسن استفاده کرد. هرچند الان علم پیشرفت کرده و فضا مدرن شده، اما دیوارنگاره ها به دلیل جایگاه نصب خوبی که در سطح شهر دارند از بازدید و تاثیرگذاری بالایی برخوردارند. طبق تحقیقات بعمل آمده مدت زمانی که یک فرد از جلوی یک دیوارنگاره رد می شود حدودا 5 ثانیه است. یعنی طرحی که روی دیوارنگاره به تصویر کشیده می شود باید به قدری اصولی باشد که طی همین زمان کوتاه تاثیرش را بگذارد. از این جهت می گویم اصولی که لزومی ندارد در طراحی ها و آثار گرافیکی روی بیلبوردها به جزئیات کوچکی که خیلی تاثیری در اصل مفهوم اثر ندارد، توجه کرد. بعضا این جزئیات متعلق به آثاری هستند که در نمایشگاه‌ها و گالری به تصویر در می آیند ، نه بیلبوردهای تبلیغاتی. در بیلبوردها باید کلیت و مفهوم اثر جذاب باشد که مخاطب در کمترین زمان، بالاترین دریافت را از اثر داشته باشد.

کمی در مورد ظرفیت فرهنگی میادین شهرها صحبت کنید؟ میادین بزرگ شهرها به‌جز نمایش حجم‌ها که البته بسترش را هم دارند، چه نقش دیگری دارند؟

از قدیم میدان هر شهر شاهراه و از شلوغ ترین اماکن شهری است. در بسیاری از شهرها اگر بخواهید از منطقه ای به منطقه دیگر بروید باید از میدان بگذرید. لذا مهم است که از ظرفیت های میادین استفاده شود. الان برخی از میادین شهری در سطح کشور فقط فضای سبز دارند یا در برخی دیگر از میادین یکسری احجام به اشکال مختلف تعبیه شده که عموما مفهومی هم ندارند و صرفا چینش شان کنار یکدیگر زیباست. اینگونه میادین در رشد و تعالی فرهنگ مردم هیچگونه تاثیری ندارند. به شخصه از سالها پیش استفاده از المان های شهری بی هدف و غیرمرتبط که صرفا حجم هایی در کنار یکدیگر هستند را مورد انتقاد قرار می دادم. لذا تلاش کردیم که امروز در حد توان این نقص را برطرف سازیم.

در دهه های گذشته بخش عمده ای از آثار به‌خصوص حجم‌ها و دیوارنگاره‌ها، به دلیل زبان انتزاعی‌شان قادر به برقرار کردن ارتباط با مخاطب نیستند که البته این نقص در چند سال اخیر کمرنگ شده. شما چه تمهیداتی را در آثارتان به کار می بندید که برای مردم تاثیرگذار باشد؟

ما در موسسه فرهنگی-هنری آب و آینه یک تیم محتوایی داریم. تیم ما متشکل از دوستان متفکری است که قبل از اجرای یک ایده مفصلا راجع به آن صحبت می‌کنند. مثلا برای کمپین دولت مردم که بخش گرافیکی آن بر عهده موسسه فرهنگی-هنری آب و آینه بود حداقل 7 جلسه ۲ ساعته در مورد محتوای آن صحبت کردیم که محتوایمان چطور باشد تا با مخاطب ارتباط برقرار کند. ضمن اینکه مدیوم ها و قالب ها متفاوت است. قطعا قواعد کار روی بیلبورد میدان ولیعصر با یک میدان کوچک در معابر شهری متفاوت است. همانطور که مخاطبان در مناطق مختلف شهری با یکدیگر متفاوت هستند. لذا ضرورت دارد که گاهی طرح مان را تغییر دهیم. در مجموع تناسب بین موضوع و محتوا در طراحی دیوارنگاره ها بسیار مهم است. طراحی دیوارنگاره ها در ابتدا باید به دل مخاطب بنشیند تا بعد روی آن فکر کند. اگر طرحی در همان ابتدای امر به دل مخاطب ننشیند که اصلا به مرحله بعد نمی رسد و روی آن فکر نمی کند.

نوع طراحی ها بنا بر اینکه قرار است در کدام خیابان یا میدان نصب شود هم متفاوت است؟ چون مثلا برخی نقاط شهر تهران (خیابان لاله زار، میدان بهارستان و...) یادآور اتفاقات یا نوستالژی‌های خاصی هستند. می خواهم بدانم صبغه تاریخی-فرهنگی خیابان ها چقدر در طراحی دیوارنگاری‌ها بازتاب پیدا می‌کند؟

محله ها و خیابان های مختلف هر شهری بافت و سبقه های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی مختص به خودشان را دارند که برای طراحی دیوارنگاره ها خوب است مروری بر این صبغه هم داشت. میدان ولیعصر را شاید بتوان قلب شهر تهران دانست. جایی که نه تنها فضای گسترده ای دارد بلکه مرکزیت خیلی خاصی برای شهر تهران به همراه دارد. قریب به 10 سالی است که سازه میدان ولیعصر نصب شده و کار برای آن تولید می شود. دیوارنگاره میدان ولیعصر فرصت و ظرفیتی است که باید از آن استفاده شود.

در مورد دیوار نگاره جدید میدان ولیعصر (عج) توضیح بدهید؟ روند طراحی و شکل گیری آن به چه صورت بوده؟

این سومین بار است که موسسه فرهنگی هنری آب و آتش، طراحی دیوارنگاره میدان ولیعصر را بر عهده دارد. اولین کار طرحی برای صد روزگی دولت سیزدهم (دولت آقای رئیسی) بود که حدودا آبان یا آذر سال گذشته به مرحله اجرا درآمد. فضای شهر، فضایی است که مردم روزانه در آن در حال رفت و آمد هستند و امکان ندارد که مثلا شما با خودتان بگویید طی این 10 روز شهر خالی از جمعیت است و فرصتی است که بروم و فلان کار را انجام بدهم. لذا بخش فرهنگی یک شهر همیشه باید فعال باشد و برای فرهنگسازی داخل شهر بکوشد. دیگر آنکه از آنجا که مردم با اخبار و حوادث متعددی روبرو هستند خیلی اوقات باید در موضوعات مختلف واکنش سریع داشت. در دومین طرحی که موسسه فرهنگی-هنری آب و آینه برای دیوارنگاره میدان ولیعصر داشت دقیقا همین اتفاق افتاد. حادثه تلخ متروپل رخ داد و ما در 15 ساعت طرحی را با محوریت این حادثه و همدلی مردم در سراسر کشور برای میدان ولیعصر تولید کردیم و با بازخورد خوبی هم از جانب مردم مواجه شدیم. 15 ساعت واقعا یک رکورد در طراحی و تهیه یک دیوارنگاره در ابعاد سازه میدان ولیعصر محسوب می شود. چون همین طراحی فعلی که به مناسبت هفته دولت بر دیوارنگاره میدان ولیعصر نصب است از مرحله تولید محتوا تا اجرا و نصب آن حدودا سه هفته زمان برده.

و امروز که دیوارنگاره «دولت مردم» که با شعر «ثمر دارد به میدان‌ها رسیدن/ شنیدن کی بود مانند دیدن» در میدان ولیعصر نصب شده، فکر می کنید پیامش را به درستی به مخاطب منتقل کرده؟

سالهاست موسسه ما با مجموعه خانه طراحان انقلاب اسلامی که وابسته به سازمان اوج است تعامل دارد و تولیدات زیادی را با یکدیگر در مدیوم و قالب پوستر و... انجام داده. لذا دوستان از توانمندی موسسه آب و آیینه مطلع بودند و به آن اعتماد داشتند. بنابراین انجام دیوارنگاره میدان ولیعصر (عج) را به ما محول کردند. دولت کنونی از سمت بسیاری از رسانه های غربی مورد آماج حملات مختلفی است. در چنین شرایطی ما هم اگر بخواهیم فضای انتقادی که رسانه های غربی به شدت دنبالش هستند را داشته باشیم باعث تشدید فضای ناامیدی می شود. دولت فعلی وسط میدان عمل و پای کار است و هر چند که شاید مردم تاثیر کوتاه مدت آن را احساس نکرده باشند، اما همین پای کار بودن خودش به نوعی دلگرمی در مردم است. طراحی فعلی دیوارنگاره میدان ولیعصر با این رویکرد اجرا شد که بین حرف و عمل دولت هیچ حائل و فاصله ای نباید باشد. یعنی الان تمام حرف ها و نظرات داده شده و دیگر وقت عمل است. حالا اگر طی این مدت به حرف هایشان جامه عمل پوشاندند که فبها و اگر حرفی عملی نشده که این طرح می تواند تلنگری برایشان باشد.

چرا بیلبوردهای شهر در زمان های مختلف همه به یک موضوع اختصاص داده می شوند؟ مثلا زمان بازگشایی مدارس یا مسابقات جام جهانی یا... تمام فضای شهر پر می شود از تبلیغات روی یک موضوع خاص! به قدری هم بیلبوردها روی یک موضوع در یک یک بازه زمانی مانور می دهند که به نوعی مردم از دیدن این حجم از تبلیغات دلزده می شوند؟

طبعا در محل نصب این دیوارنگاره ها باید نظارتی صورت بگیرد که مثل سرتاسر بلوار بیلبوردهایی با یک طرح نصب نشده باشد. بارها به عنوان طراح به مجریان کار (شهرداری و ارگان های ذیربط) گفته ایم که در نصب بیلبوردها در سطح شهر به تناسب و درست عمل کنند که گاهی سهل انگاری می شود. ما خودمان به عنوان طراح دیوارنگاره و بیلبورد وقتی موضوعی را دست می گیریم همواره به جذابیت و تنوع در سبک و موضوعات فکر می کنیم که البته بعضا تحت تاثیر تعامل با سفارش دهنده و زمانی که برای کار داریم قرار می گیرد. ضمن اینکه الان بخشی گسترده ای از بیلبوردهای شهری، تجاری هستند و تبلیغات تجاری می کنند. این بیلبوردها تنوع بالایی دارند و وقتی در سطح شهر نصب می شوند به لحاظ بصری باعث از بین رفتن نوعی تکرار و دلزدگی در چشم مخاطب می شوند.

به طور کلی در ارائه تبلیغات شهری چه مشکلاتی وجود دارد؟

شاید تا چند سال پیش به دیوارنگاره ها و بیلبوردها توجهی نمیشد یا برای طراحی و اجرایی شدن آنها زمان و دقت کافی بعمل نمی آمد، اما خوشبختانه چند سالی است که از این مرحله عبور کردیم و در عرصه فرهنگ دیگر کمتر تبلیغاتی می بینیم که به نوعی ضد تبلیغ باشد. هنرمندان در سالهای اخیر ذائقه مخاطب را به نحو احسن تغییر داده اند. امروز دیگر وقتی مردم با تبلیغی مواجه می شوند که نمی توانند آن را بپذیرند به راحتی آن را نقد می کنند، اما در شهرستان ها جریان به گونه دیگری است. به این صورت که مثلا نورپردازی ها روی بیلبوردها کافی نیست. مردم در شب نمی توانند بیلبوردها را ببینند یا اگر ببینند طرحی نامفهوم و گنگ است. لذا خیلی مهم است امکانات بهینه ای به بسترهای شهری برای تبلیغات اختصاص دهیم.