آینه‌ای برای دود خانمان‌سوز

در این میان، رسانه ملی به عنوان یک ابزار نظارتی و هشداردهنده، تلاش می‌کند مجموعه‌هایی را مقابل چشم مخاطبان قرار دهد که هر کدام چهره‌ای از اعتیاد و مسائل حول آن را به خانواده‌ها نشان دهد. هرچند که نباید فراموش کرد مساله آموزش هم در کنار ارائه هشدار به خانواده‌ها دارای اهمیت است و اگر قرار باشد آثار ساخته‌شده با محوریت اعتیاد موثر باشد، باید به دو مورد هشدار و آموزش توجه ویژه‌ای شود. کما این که در همان سال‌های اولیه ورود و شیوع قرص‌های روانگردان، شاهد هشدارهای بسیاری از سوی تلویزیون بودیم که توانست پرسش‌های بسیاری را پاسخ دهد یا برای آنهایی که آگاه نبودند، جای سوال تازه باز کند. این روزها که سریال آزادی مشروط از تلویزیون پخش می‌شود، می‌توان شخصیتی متفاوت با بازی سروش جمشیدی را دید که مدام تاکید می‌کند پاک است و دیگر معتاد نیست. هرچند که هنوز رنگ دندان‌ها و سیاهی دست‌هایش همه را به شک می‌اندازد. شخصیتی که جمشیدی به تصویر کشانده، روزگاری با شخصیت آتقی در سریال آینه عبرت به مخاطبان نمایش داده می‌شد. به همین بهانه، مروری بر سریال‌های تلویزیونی داشتیم که با محوریت اعتیاد ساخته شده یا فردی به صورت محوری این نقش را برای مخاطب به تصویر کشانده است.

آیینه‌ای برای عبرت

شخصیت آتقی، در واقع اولین نقش ماندگاری بود که مخاطبان تلویزیون با عنوان «معتاد» مشاهده کردند. افتاده راه‌رفتن و حالت حرف‌زدن او تا مدت‌ها در ذهن مخاطب مانده بود و بسیاری ادای او را درمی‌آوردند که خود نشان از موفق‌بودن تصویر یک معتاد در تلویزیون بود. موفق از این جهت که هم باورپذیر بود و هم تلاش شد عاقبت این بلای خانمانسوز نشان داده شود. آینه عبرت در سال‌های ۶۷ تا ۷۰ با کارگردانی محسن شاه‌محمدی تهیه و کارگردانی شده بود. یکی از مشهورترین بخش‌های این سریال «برگ‌ریزان» بود که خود در ۱۸ قسمت مجزا تهیه شد و شخصیت‌های معروف آن علی و آتقی بودند که این نقش‌ها را به‌ترتیب محمود دینی و جواد گلپایگانی ایفا کردند. آینه عبرت را باید از این جهت ماندگار و تاثیرگذار دانست که به دل بسیاری از مخاطبان نشست و در سال‌هایی که هنوز شبکه‌های اجتماعی این قدر متنوع نشده بودند، مخاطبان بسیاری داشت.

من یک معتادم!

بعد از پخش مجموعه‌ای به نام «مسافر» بود که فرهنگ صحبت از ترک اعتیاد و بیان همان جمله همیشگی «من ... هستم یک مسافر» جای خود را در میان جامعه پیدا کرد. بازی پانته‌آ بهرام و ابوالفضل پورعرب آنقدر باورپذیر بود که توانست مخاطب را پای تلویزیون ماندگار کند. این سریال که سال ۷۹ از شبکه پنج پخش شد، تمام تمرکز خود را بر مساله اعتیاد و ترک آن قرار داده بود. قصه زندگی دختری به نام افسانه که یکباره با شخصیت‌های دیگری روبه‌رو شده و بعد از گذشت زمان به معتادبودن آنها پی می‌برد. منیژه و دایی‌اش مجید، افرادی هستند که زندگی افسانه را دستخوش اتفاق‌های مختلف می‌کنند. تلاشی که مجید برای ترک اعتیاد می‌کند، به خوبی توانست یک اراده قوی را در ترک اعتیاد به نمایش بگذارد. مسافر از جمله مجموعه‌های ماندگاری بود که تلویزیون در حوزه اعتیاد تهیه و پخش کرد.

پرواز در حباب اعتیاد

سریال «پرواز در حباب» از دیگر مجموعه‌های تلویزیونی بود که مساله اعتیاد در آن به تصویر کشیده شده بود. بابک انصاری در این سریال نقش پسر جوانی به اسم امید را بازی می‌کرد که سودای قهرمانی در مسابقات دوچرخه‌سواری را داشت و خیلی اتفاقی و آرام‌آرام به دارو‌های روانگردان رو آورده و معتاد می‌شود. خودش بعد از پخش این سریال گفته بود که بیشتر مخاطبان معتادبودن او را باور کرده بودند. قصه این سریال مربوط به منوچهر، قاچاقچی سابقه‌دار و معروف است. اما به مرور به سمت زندگی امید هم کشیده می‌شود. انصاری درباره این نقش گفته بود: «برای بازی در این نقش، سه مشاور روان‌شناس داشتم و تقریبا با ۴۷ بیمار معتاد به داروهای روانگردان و داروهای محرک صحبت کردم. در تمام طول کار درباره تاثیرات روزمره و سطحی این داروها و تاثیرات طولانی‌مدت آن و حتی ساختار شیمیایی داروها تحقیق مبسوطی را انجام دادم.» سریال پرواز در حباب به کارگردانی سیروس مقدم بود که به واسطه پرداختن به موضوع داروهای روانگردان که در آن زمان تازه و نو بود، توانست مخاطبان بسیاری داشته باشد. این مجموعه سال ۸۵ از شبکه سه روی آنتن رفت.

زمانه یک معتاد

سریال «زمانه» از همان ابتدا درام و عاشقانه بود اما در کنار آن، قصه ابتلای یک جوان به اعتیاد و تلاش خانواده او برای رهایی‌اش از اعتیاد مطرح شد. سینا برادر ارغوان شخصیت اصلی زن سریال بود که به مرور دچار اعتیاد می‌شد. او در این سریال، جوانی اهل موسیقی بود که دچار اعتیاد شده و تلاش می‌کند از آن رها شود. بیشتر خاص‌بودن این شخصیت را باید به واسطه بازی حسین مهری دانست که توانسته بود استیصال و درماندگی یک جوان معتاد را به نمایش بگذارد. سریال زمانه به کارگردانی حسن فتحی، سال ۹۱ روی آنتن شبکه سه سیما رفت.

داستان یک معتاد زن

کاری که ستاره اسکندری در یکی از اپیزودهای سریال داستان یک شهر کرد، بازی در نقش یک معتاد زن بود که برای اولین بار اتفاق می‌افتاد. او خودش در این رابطه گفته بود:«افتخار می‌کنم که توانستم نقش اولین زن معتاد و الکلی تلویزیون را بازی کنم و این اشتیاق من به چرایی بازیگرشدنم برمی‌گردد. من خیلی مرگ‌هراسم و بازیگری این امکان را به من داده که در قالب‌های مختلف زندگی کنم و این که ستاره اسکندری نباشم؛ ساناز «مرگ تدریجی یک رویا» و نرگس و نیره «دندون طلا» باشم. خوشحالم به واسطه بازیگری به قالب‌های مختلف دنیا می‌آیم و می‌روم. این واقعا برایم جذاب است. من از آن بازیگرانی هستم که خودم را به کاراکتر نزدیک می‌کنم، نه این که نقش معتاد را که بازی می‌کنم، معتاد شوم؛ بلکه به احساسات و عواطف شخصیت نزدیک می‌شوم. من با یک نقش متفاوت تجربه یک نوع زیست دیگر را امتحان می‌کنم. زمانی که می‌خواستم نقش یک دختر الکلی را در مرگ تدریجی یک رویا بازی کنم، به بیمارستان‌هایی می‌رفتم که الکلی‌ها برای ترک مراجعه می‌کنند. دیدن و احساس‌کردن در بازیگری خیلی مهم است، به همین دلیل قبل از نقش درباره‌اش فکر می‌کنم.» صحبت‌های اسکندری به خوبی دلیل موفق‌بودن نقش او در این سریال را نشان می‌دهد.

محکومینی با حکم جایگزین

سریال «محکومین» که سال ۹۶ به کارگردانی حسین قناعت روی آنتن رفت، تلاش کرده بود مجازات جرایم را به گونه‌ای دیگر نشان دهد. این سریال در موضوع مجازات جایگزین بود که به افرادی که سهوی مرتکب جرم کوچکی شده‌اند و پشیمان هستند، با این پیش‌فرض که نیت خود را تکرار نکنند، فرصت تازه‌ای داده می‌شود تا به جای سپری‌کردن دوران محکومیت خود در زندان، مجازات‌های جایگزینی را که شامل یک فعالیت اجتماعی می‌شود به انجام برسانند. اعتیاد هم بخشی از این جرایم بود که با برخی فعالیت‌های دیگر جایگزین می‌شد. نشان‌دادن چنین سریالی به نوعی دعوتی بود برای بازگشت به ارزش‌های انسانی و کمک به افرادی که سهوا دچار خطا می‌شدند و به دنبال جبران بودند.

اعتیاد در میان این چند نفر

سریال «ما چند نفر» از دیگر مجموعه‌های تلویزیونی بود که شخصیت معتاد را به تصویر کشید. این سریال روایتگر ماجراهای چند جوان بود که با همدیگر یک شرکت نقشه‌کشی و طراحی را اداره کردند. افراسیاب با بازی امیررضا دلاوری، فردی بود که از خارج می‌آمد و دچار اعتیاد به قرص‌های روانگردان بود. بازی خاص دلاوری توانست یک معتاد و خطری را که برای اطرافیانش دارد به تصویر بکشاند. این سریال سال ۸۵ به کارگردانی فیاض موسوی روانه آنتن شده بود.

آزادی مشروط یک معتاد سابق

از جمله متاخرترین سریال‌هایی که شخصیت معتاد را به نمایش کشیده، می‌توان به «آزادی مشروط» اشاره کرد. شخصیت سروش جمشیدی همان طور که در ابتدای این مطلب اشاره شد، با وجود تلاشی که می‌کند تا در دیالوگ‌هایش بگوید دیگر معتاد نیست، ظاهر و رفتاری شبیه معتادان دارد. نوع بازی جمشیدی توانسته این شخصیت را به عنوان یک کاراکتر طنز نمایش دهد.

گمشدگان

سریال «گمشدگان» روایتگر دختری جوان به نام ترنج است که در رشته عکاسی تحصیل می‌کند و به این حرفه مشغول است. او برای تغییر شرایط زندگی وارد مسیری می‌شود که اتفاقات پیش‌بینی‌نشده زیادی را به همراه دارد. بهنام تشکر در این سریال نقش یک پدر معتاد را بازی می‌کرد که به واسطه همین اعتیاد، از فرزندانش دور می‌افتد. بازی او در یک نقش جدی، چالش متفاوتی برای تشکر بود که به نظر می‌رسد برای مخاطبان هم جدید بود. این مجموعه‌ها تنها بخشی از سریال‌هایی بود که در تلویزیون به نمایش درآمده است. در حقیقت برجسته‌ترین یا شناخته‌شده‌ترین مجموعه‌های تلویزیونی بود. باید به این نکته هم اشاره کرد که علاوه بر سریال‌ها، برنامه‌های مختلفی هم از صدا و سیما پخش شد که حول محور اعتیاد بود.

در گفت‌وگو با داوود نماینده بیان شد

فرهنگسازی درباره اعتیاد

داوود نماینده، گوینده و دوبلور ایرانی است که صدای او را بیشتر با مجموعه راز بقا می‌شناسیم. کارهای او بیشتر در حوزه مستند بوده است. مستند حس برتر که سال ۶۸ از شبکه یک سیما روی آنتن رفت، مورد توجه بینندگان قرار گرفت. او در برخی کارهای مرتبط با اعتیاد هم گویندگی کرده است. او معتقد است که همه در قبال معتاد مسوول هستیم و اگر فردی به سمت اعتیاد می‌رود، به نوعی غفلت همه افراد جامعه است. در همین رابطه با داوود نماینده گفت‌وگو کردیم تا نظر خودش را درباره برخی کارهای او در حوزه اعتیاد جویا شویم. داوود نماینده، گوینده و دوبلور ایرانی در خصوص آثاری که در حوزه اعتیاد گویندگی کرده به جام‌جم می‌گوید: من علاوه بر دوبله مستندهای حیات‌وحش، فرهنگی و اجتماعی، آثاری درباره اعتیاد هم گویندگی کردم. در این آثار اشاره به وجود انسان کردم که می‌تواند مطهر باشد یا این‌که شیطان در او نفوذ کند. معتاد هم انسانی است که در جامعه من معتاد شده است. پس من به نوعی از او غافل شده و به مسئولیتم عمل نکرده‌ام.

وی درباره نوع نگاهی که باید به معتاد داشت، می‌گوید: معتاد از درون جامعه نشات گرفته است. اشکال در جامعه ماست. ما کل مشکلات را بر سر معتاد می‌ریزیم. من با این باور شروع کردم که معتاد، انسانی است که از جامعه معیوب من برخاسته است. بنابراین وقتی در این چارچوب نگاه کردم، احساس کردم وظیفه‌ای دارم. چند سال تلاش کردم که بگویم معتاد بیمار است که خوشبختانه این مساله جا افتاد.

نماینده عنوان می‌کند: ما معضلات اجتماع را نمی‌توانیم جدا از اعتیاد ببینیم. نبود وحدت فکری خانواده، آموزش و... جدا از اعتیاد نیست. همه مسئول هستیم. بنابراین همه باید تلاش کنیم. معتقدم همان رئیس اداره وقتی متوجه می‌شود کارمندش درگیر اعتیاد شده باید مخفیانه و با حفظ آبرویش او را به بازپروری ببرد و به او فرصت بدهد تا خودش را اصلاح کند.

گفت‌وگوی «جام‌جم» با بازیگر تلویزیون

معتاد را جوری بازی می‌کنم که مخاطب گریه کند

مختار سائقی با سریال «عطر گل یاس» به تلویزیون معرفی و در مجموعه‌هایی مثل پاورچین، زیرآسمان شهر و پنجمین خورشید ماندگار شد. سائقی به واسطه بازی باورپذیری که برای نقش معتادان دارد، بیشتر برای بازی در همین کاراکتر انتخاب می‌شود. خودش می‌گوید بازی در پنجمین خورشید و پاورچین را بیشتر از کارهای دیگرش دوست دارد اما به طور کلی بازی در نقش یک معتاد را پیچیده می‌داند که نیاز به تکنیک و باورکردن آن نقش دارد. به بهانه پرداختن به سریال‌های تلویزیون در حوزه اعتیاد، با مختار سائقی درباره سختی‌های بازی در نقش یک معتاد گفت‌وگو کردیم.

مختار سائقی بازیگر پنجمین خورشید در خصوص بازی در نقش معتاد به جام‌جم می‌گوید: من گله‌ای که پیش از این برای بازی در نقش معتادان کرده بودم از این بود که چرا در زمینه‌های دیگر از من دعوت نمی‌شود. من به این دلیل در نقش معتادان باورپذیر بازی کردم که توانستم آن را باور کنم. معتادان زیادی اطرافم می‌دیدم و برای همین توانستم آن را به خوبی نمایش دهم. شاید برخی بازیگران معتاد را به گونه‌ای نشان می‌دهند که دیگران به آن بخندند، اما من به گونه‌ای معتادان را به تصویر کشیدم که دیگران برایش اشک بریزند. چون به نظرم اعتیاد یک بیماری است و بدون این که متوجه شوی، درگیر آن می‌شوی و در مرکز آن قرار می‌گیری. به نظرم تنها راهش این است که باید شناخت هر چند جزئی از خودمان داشته باشیم تا بتوان دوباره به پاکی بازگشت. وی درباره سختی‌های بازی در نقش معتاد و ملاحظاتی که دارد، تصریح می‌کند: بسیاری از معتادان پاک می‌شوند اما دوباره به مسیر قبلی بازمی‌گردند. وقتی قدری با خودشان آشنا می‌شوند، بهتر می‌توانند به خودشان کمک کنند. من چیزهایی دیده‌ام که شاید برخی تصور کنند قصه است. فردی را دیده‌ام که بچه‌اش را فروخته بود. وقتی فرزندش را به خاطر اعتیاد می‌فروشد، نمی‌توان پهنای بیماری اعتیاد او را درک کرد. قطعا نباید این افراد را قضاوت کرد. البته من خودم به فرد معتاد کمک مالی نمی‌کنم بلکه اگر کمک بخواهد، او را برای ترک اعتیاد هدایت و کمک می‌کنم. من اعتقاد دارم بالشت را باید از زیر سر معتاد کشید و اگر به او سرویس بدهی، خانواده و اجتماع را نابود می‌کند.

در گفت‌وگو با بهروز مفید عنوان شد

سختی‌های ساخت آثار تلویزیونی با محوریت اعتیاد

بهروز مفید از جمله تهیه‌کنندگان و کارگردان‌هایی است که کارش را با تلویزیون آغاز کرده و به همین دلیل، فضای رسانه‌ای مثل تلویزیون را به خوبی می‌شناسد. او کار حرفه‌ای خود را از تلویزیون آغاز کرد و سال ۸۴ در سریال «پای پیاده» به کارگردانی اصغر توسلی به عنوان تهیه‌کننده فعالیت داشت. مفید در بخشی از کارهایش همچون محکومین تلاش کرده به مسائل اجتماعی بپردازد. او چند قسمت از همین سریال را به موضوع اعتیاد اختصاص داده بود. از جمله کارهای تلویزیونی این تهیه‌کننده می‌توان به سریال کوبار، هشت‌ونیم دقیقه، سهمی برای دوست، گمشده، مدرسه ما، در همین نزدیکی، یک وجب خاک، نیلوفر کبود و زیرزمین اشاره کرد. به بهانه بررسی و آسیب‌شناسی سریال‌های ساخته‌شده در حوزه اعتیاد، گفت‌وگویی با بهروز مفید تهیه‌کننده و کارگردان داشتیم.

بهروز مفید، تهیه‌کننده تلویزیون و سینما در خصوص ضرورت ساخت سریال‌هایی در حوزه اعتیاد به جام‌جم می‌گوید: به نظرم در مجموع نیاز داریم که به بحث‌ها و ناهنجاری‌های اجتماع بپردازیم که اعتیاد هم یکی از آنهاست. الان اکثر محتوای نمایشی ما یا مسائل خانوادگی یا امنیتی است. من به ساخت سریال محکومین واقعا اعتقاد داشتم، چون احساس می‌کردم ناهنجاری در جامعه وجود دارد و راه‌حل مجازات جایگزین هم برای آن احساس می‌شود. به نظرم پرداختن به مسائل اجتماعی به جسارت و حمایت نیاز دارد و وقتی این مساله وجود نداشته باشد، تهیه‌کنندگان و نویسندگان به سمت موضوعات خانوادگی می‌روند که دایره آن محدود است و در وضعیت موجود کشور که نیاز به توجه به مشکلات نسل جوان دارد، جای خالی آن احساس می‌شود.

مسئولیت برنامه‌ها را بپذیریم

وی می‌افزاید: مهم‌ترین مساله این است که مدیران، مسئولیت این برنامه‌ها- در حوزه معضلات اجتماعی- را بپذیرند. وقتی می‌خواهیم وارد موضوعات مربوط به معضلات اجتماعی شویم، ممکن است مورد نقد قرار گیریم که در شرایط فعلی که جامعه خسته است چرا به آن پرداخته‌اید. یا ممکن است بگویند این محتوای ساخته‌شده به فلان بخش اشاره می‌کند و در نهایت باعث ایجاد حساسیت شود. این مساله جسارت و دغدغه می‌خواهد. اگر شرایط آن فراهم شود، بستر خوبی برای پرداختن به این موضوعات داریم. البته باید حواس‌مان هم باشد که میزان آن کنترل‌شده باشد. گاهی در عمل همه کارها به سمت یک موضوع می‌رود. اگر کنداکتور به گونه‌ای بسته شود که در کنار یک برنامه طنز، یک برنامه هشداردهنده هم باشد، می‌تواند به این حوزه کمک کند. باید چیدمان برنامه‌ها رعایت شود چون بسیار اهمیت دارد. در کنار آن نباید فراموش کرد که به پرداختن به مسائل اجتماعی در رسانه نیاز داریم. مفید در خصوص ملاحظات ساخت سریال در حوزه اعتیاد در رسانه ملی عنوان می‌کند: باید مراقب باشیم که مخاطب را از نظر روحی اذیت نکنیم. قطعا بین ساخت یک برنامه تلخ با برنامه‌ای که هم هشدارهای لازم را دارد و هم بحران‌های اجتماعی را مطرح می‌کند، تفاوت وجود دارد. البته باید بحران‌های اجتماعی را به شکل کنترل‌شده مطرح کنیم تا از نظر روحی آزاردهنده نباشد چون مدیوم رسانه ملی حتی با مدیوم نمایش خانگی هم متفاوت است. در نمایش خانگی، به واسطه این که مخاطب خودش محتوا را انتخاب می‌کند، می‌توان به او هشدار داد اما در تلویزیون، مخاطبان گسترده‌تری وجود دارد که کودکان را هم شامل می‌شود و نمی‌توان به صرف هشدار، آنها را از دیدن یک برنامه بازداشت. در عین حال نگرانی ما از این موضوع نباید باعث شود که به طول کلی صورت‌مساله را پاک کنیم.

دایره وسیع معضلات اجتماعی

این تهیه‌کننده در خصوص سریال محکومین و دغدغه‌های خود در پرداختن به مسائل اجتماعی، تصریح می‌کند: وقتی وارد مسائل اجتماعی می‌شوید، دایره خیلی وسیع و متنوعی دارد. ما هم در محکومین تنها دو، سه قسمت در کل ۷۰قسمتی که تولید و پخش شد، به اعتیاد پرداختیم. بیشتر مبنای ما بر این بود که فرهنگسازی برای حبس جایگزین داشته باشیم. در عین حال هشدارهایی که می‌دادیم حتی در این حد بود که گاهی یک عصبانیت از سوی والدین باعث چه خشمی نسبت به کودکان می‌شود. این که کمتر به اعتیاد پرداختیم شاید به این دلیل بود که دایره مسائلی که باید به آن می‌پرداختیم بسیار زیاد بود و دغدغه این را داشتیم که به مسائلی بپردازیم که شاید در نگاه اول به آن خیلی توجه نشود.

روزنامه جام جم