گزارش تحلیلی «جام‌جم» از مستندهای تلویزیونی با موضوع دفاع‌مقدس

مقاومت از چشم حقیقت

قاب ماندگار روایت فتح برای همه آنهایی که دل درگرو آن دوران دارند، یادآور هشت سال دلاوری‌ رزمنده‌هاست. روایت فتح با صدا وخلوصی که خود شهید آوینی داشت، توانست به یک مستند ماندگار تبدیل شده و بنایی برای شروع مستندهای این چنینی باشد. صداقت مردم و رزمنده‌ها در دوران دفاع‌مقدس آن‌قدر زیاد بود که از هر طرفی به آن نگاه کنی، زاویه تازه‌ای برای روایتگری دارد و هنوز هم تازه است. شروع هفته دفاع‌مقدس، بهانه‌ای برای مرور همه این روایت‌هایی است که هر کدام نگاهی نو به هشت سال جانفشانی رزمندگان داشتند.

کد خبر: ۱۴۲۳۳۸۹

نویسنده سپیده اشرفی - گروه رسانه

جام‌جم در گزارش پیش رو، مهم‌ترین مستندهای ساخته شده در این حوزه را بررسی کرده‌است. بیان واقعیت‌ها با زبان مستند، چیزی است که مخاطب را بیشتر با خود درگیر کرده و در ثبت واقعیت‌های تاریخ دوره‌های مختلف هم موفق عمل می‌کند. پرداختن به دوران هشت‌ساله جنگ‌تحمیلی و نبردی که سربازان اسلام داشتند، با قالب روایت بیشتر به دل می‌نشیند.

روایت عاشقی

وقتی صحبت از مستندهای حوزه دفاع‌مقدس می‌شود، اولین چیزی که به خاطر می‌رسد، روایت فتح با آن صدای جادویی و عاشقانه شهید آوینی است. این برنامه در واقع مجموعه مستندی بود که تدوین، نویسندگی و صداگذاری آن را مرتضی آوینی دردست داشت. این مستند از نخستین سال‌های جنگ ایران و عراق شروع شد و تا هنگام شهادت وی ادامه داشت. روایت فتح به بررسی اتفاقات جبهه و مصاحبه با رزمندگان ایرانی می‌پرداخت و در هر قسمت بنا بر موقعیت‌های زمانی، سراغ یکی از فرماندهان ایرانی می‌رفت. روایت فتح را باید تصویری از جنگ تحمیلی هشت‌ساله دانست که روایتی عاشقانه و احساسی از دلدادگی رزمندگان جنگ داشت.

آخرین روزهای خبرنگاری که فرمانده شد

ازجمله مستندهای مهمی که در حوزه دفاع‌مقدس و جنگ تحمیلی ساخته شده، باید به آخرین روزهای زمستان اشاره کرد که درباره زندگی و رشادت‌های شهید حسن باقری بود. این مجموعه روایت زندگی شهید باقری با نام واقعی غلامحسین افشردی از جوان‌ترین فرماندهان ایران در دوران جنگ ایران و عراق است که هنگام شهادت قائم‌مقامی فرمانده نیروی زمینی سپاه را به عهده داشت. بیشتر صحنه‌های مربوط به دهه۶۰ بازسازی شده، به‌طوری که به نظر می‌رسد صحنه‌ها واقعی و از آرشیو است. گفته می‌شود از صدای واقعی شهید باقری استفاده‌شده و براساس صدا‌های موجود، بازی‌های مربوطه شکل گرفته‌است.

پرتره یک عکاس جنگ

ازجمله مستندهای حوزه دفاع‌مقدس باید به مستندپرتره «ببر عالم‌سوز» اشاره کرد که خاطرات و عکس‌هایی از حاج بهزاد پروین قدس را روایت کرده‌است. کارگردان این مستند محمدطه امیری است که پیش از این گفته بود تنها بخشی از گنجینه خاطرات دفاع‌مقدس را در فیلم خود آورده‌است. مستند پرتره ببر عالم‌سوز به کارگردانی محمدطه امیری و تهیه‌کنندگی عبدالحسین بدرلو، نگاهی به زندگی «بهزاد پروین قدس» هنرمند تبریزی است که در جریان دفاع‌مقدس به نقاشی، عکاسی و فیلمسازی مشغول بوده و حالا از خاطرات گذشته می‌گوید. پروین‌قدس عکاس برجسته دفاع‌مقدس است و خیلی‌ها او را با لقب «چشم انقلاب» می‌شناسند.

خاطرات بازماندگان

مستند خاطرات ما را هم باید دیگر مستند دفاع‌مقدسی دانست که با روایتی که از خاطرات سه رزمنده غواص آزاده از عملیات کربلای۴ و اسارت‌شان داشت، رنگ و بوی متفاوتی به خود گرفته بود. این مستند روایتی از بازماندگان گردان نوح و یاسین لشکر امام‌رضا(ع) است. در آن زمان و از میان غواصان، سه نفر به اسارت درآمده‌بودند: سید محمد ابوالفضلی، شکوهی و دکتر دانش پور. حالا این راویان تاریخ معاصر، در مستند خاطرات ما از خاطرات دوستان و همرزمان شهیدشان می‌گویند. این مستند به تهیه‌کنندگی و کارگردانی اصغر بختیاری تولید و روانه آنتن شده‌بود.

روایت بی‌واسطه از دزفول

مستند «الف دزفول» اثری تاثیرگذار از آنچه به مردم مظلوم دزفول گذشته است و نام این مستند برگرفته از یک اتفاق جالب توجه است: در زمان جنگ، وقتی عراق می‌خواست شهرهای خوزستان را بمباران کند، فهرست نام شهرها را در رادیو اعلام می‌کرد که همیشه سر لیست این فهرست، دزفول بود. یعنی الف دزفول به معنای اولین شهری بود که مورد حمله هوایی رژیم بعث قرار می‌گرفت. علی شهابی خودش اهل خوزستان است و همزمان با دوران کودکی و نوجوانی، جنگ را تجربه کرده‌است. او که هنوز هم در آبادان ساکن است، از دید یک شاهد عینی که تمام حوادث و وقایع را از نزدیک دیده، آن را به شکل مستند روایت کرده است.

روایت شنیده نشدن از آزادسازی خرمشهر

مستند «تنها نترس بدون سلاح» هم از کارهای دیگری است که ناگفته‌های مربوط به نقش گردان شناسایی نیروی هوایی در عملیات آزادسازی خرمشهر را به تصویر کشیده است. نام این مستند، از شعار گردان شناسایی و رویکرد کلی هواپیمای شناسایی است که سلاحی حمل نمی‌کند و وظیفه دارد با پرواز در منطقه دشمن، به عکس و فیلم‌برداری اقدام کرده و موقعیت‌های مختلف دشمن را به اطلاع نیروهای خودی برسانند. مستند فوق به کارگردانی منوچهر رمضانی تولید شده است.

شکارچی ۹۲ تانک

«شکارچی تانک» هم مستندی است که به شهید ا...کرم صالحی پرداخته است. این مستند به تهیه‌کنندگی و کارگردانی بهروز روشن است و با هدف روایتی از زندگی و شهادت شهید شاخص عشایر ا...کرم محمود صالحی تولید شده است. مستند فوق روایتی از رزمنده عشایری از روستای ده‌باد شهرستان چادگان است. این شهید والامقام در دوران دفاع‌مقدس به گفته همرزمانش بیش از ۹۲تانک را شکار کرد و در عملیات والفجر۸ درحال شکار تانک به درجه رفیع شهادت نائل آمد. معرفی شهید صالحی از زبان خودش، گفت‌وگو با خانواده این شهید بزرگوار و همرزمان او و پخش تصاویر آرشیوی از بخش‌های تماشایی این مستند ۲۵دقیقه‌ای است.

حماسه رزمندگان

مستند دیگری که به شکل مستندپرتره، چهره برخی از رزمندگان دفاع‌مقدس را به بیننده معرفی می‌کند، «طلوع حماسه» به تهیه‌کنندگی میرکیوان خلیل‌پور تلاش کرده تا در هر قسمت با یکی از رزمندگان دوران دفاع‌مقدس همراه شود و علاوه بر آشنایی با شخصیت این رزمنده، از منظر او به وقایع آن دوران نگاه کند. این مجموعه مستند در شهرهای جنوبی کشور تصویربرداری شده و توانسته روایتی متفاوت از جنگ تحمیلی را به تصویر بکشد.

راویان خوزستان

«پسران گمبوعه» با روایتی که از هشت سال جنگ تحمیلی از زبان اهالی خوزستان دارد، توانسته یک مستند متفاوت باشد. این مستند درباره سفرهای راهیان نور و خاطرات هشت سال جنگ تحمیلی است که از زبان رزمندگان آن دوران روایت می‌شود. در نخستین قسمت عبدالحسین کرامت، مردی از اهالی سوسنگرد راوی ماجراست. او تمام زندگی و عمر خود را در همین شهر گذرانده و خاطرات تلخ و شیرین زیادی را در سینه خود حفظ کرده است.

خاطرات طنز از جبهه

«خاطرات سنگر» عنوان مستند دیگری است که خاطرات جبهه را به شیوه طنز بیان کرده بود. این مستند به تهیه‌کنندگی و کارگردانی سلمان وکیلی به خاطرات طنز و شوخی‌های جبهه می‌پردازد و تمام مهمانانی که به این واسطه در آن خاطره‌گویی می‌کنند، از جنس جبهه و جنگ هستند و در واقع خاطرات شیرین خود را از هشت سال دفاع‌مقدس روایت می‌کنند. مهران رجبی و اصغر نقی‌زاده در این مجموعه حضور دارند تا روایت جانبازان، آزادگان و سرداران سپاه را از آنها بپرسند.

روایت یک دهه شصتی از جنگ تحمیلی

از دیگر مجموعه مستندهای ساخته شده با حال‌و‌هوای دفاع مقدس، مجموعه مستندی با نام «۵۹_۱۳» است که به زوایای دیده‌نشده جنگ تحمیلی پرداخته است. این مجموعه مستند نگاه متفاوتی به حوزه مقاومت و جنگ تحمیلی داشته است. محمدصادق رمضانی‌مقدم، کارگردان این مستند جوان دهه شصتی است که روزهای جنگ تحمیلی را به چشم ندیده، او فارغ‌التحصیل ادبیات نمایشی دانشگاه صداوسیما بوده و تاکنون آثار متفاوتی را در حوزه دفاع‌مقدس تولید کرده‌ است. وی آثاری چون مستند «یک روز یک زندگی»، مستند بلند «نه کوچک، نه بزرگ»، فیلمنامه «لیست شنبه» و در حوزه داستانی کار کوتاه «بدون لک» را تولید و جوایز بسیاری را از آن خود کرده‌است.

نگاه عراقی‌ها به جنگ

اما بخشی از مستندهای ساخته شده در حوزه دفاع مقدس، با زاویه دید عراقی‌ها بوده که از‌جمله آن می‌توان به مستند«یک در برابر هشتاد» اشاره کرد. این مستند روایتگر جنگ ایران و عراق از زبان و زاویه دید عراقی‌ها و غربی‌هاست و نه از زاویه دید جبهه داخلی که این زاویه دید را باید وجه تمایز مستند با سایر مستندهای تولید شده در حوزه جنگ و دفاع‌مقدس دانست. یک در برابر هشتاد با داستان زندگی صدام شروع می‌شود و در ادامه به بررسی نقش صدام در جنگ و سایر ابعاد مختلف جنگ بین ایران و عراق می‌پردازد. صدام و نقشی که تصمیمات شخصی او در شروع و ادامه‌ جنگ با ایران داشت از‌جمله موضوعاتی است که در این مجموعه مستند به تصویر کشیده می‌شود.

«تارکد» و روایت جنگ

اما وقتی صحبت از مستندهای حوزه دفاع‌مقدس می‌شود، نمی‌توان اشاره‌ای به مستند «تارکد» نکرد. این مجموعه مستند به کارگردانی محمد‌صالح نیکنام، به موضوعاتی همچون سینما رکس، پرونده عباس امیرانتظام، شهید بهشتی، آغاز جنگ، پشت‌پرده حملات شیمیایی در جنگ، ابراهیم یزدی، فرار بنی‌صدر، حج۶۶ و پرونده انفجار نخست‌وزیری پرداخته است. یک قسمت از این مستند به صورت خاص مربوط به جنگ تحمیلی ایران و عراق و زمینه شروع این جنگ است.