سایه سنگین کم‌ آبی

رشد جمعیت، گسترش شهرنشینی، افزایش سطح رفاه و فرهنگ زندگی مردم، توسعه کشاورزی و صنایع سبب افزایش تقاضای آب شده است. حالا با توجه به اهمیت موضوع کم‌آبی در سطح ملی و بین‌المللی توجه به فاکتور‌های موثر بر میزان مصرف بهینه آب در بخش‌های مختلف ازجمله خانگی و کشاورزی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. متأسفانه در ایران هنوز استفاده مطلوب از آب به شکل یک فرهنگ، جایگاه خود را پیدا نکرده است. مجموعه اقداماتی که تاکنون در ارتباط با تأمین آب انجام شده عمدتاً در زمینه مدیریت تولید و عرضه آب بوده و کمتر به مصرف توجه شده است.

درقرن حاضر مسأله آب به یکی از چالش‌های مهم تبدیل شده که باعث ایجاد تحولات وسیعی در سراسر جهان شده است. حتی در دهه‌های اخیر موضوع آب و چالش‌های مربوط به کمبود آن موضوع اصلی مذاکرات بین‌المللی بوده به طوری که کارشناسان بر این باورند که جنگ‌های آینده، جنگ بر سر مسائل آب خواهد بود. ایران نیز مانند بسیاری از کشور‌های جهان با مسأله کمبود آب مواجه است که در دو دهه اخیر این مشکل بیش از پیش به چشم آمده و پرداختن به آن اهمیت زیادی پیدا کرده است. در حال حاضر کمبود آب کل قاره‌های جهان را شامل می‌شود. استفاده از آب به دلیل افزایش بیش از دوبرابری جمعیت دنیا به شدت بالا رفته و با توجه به شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها و پایین آمدن دسترسی به منابع آب شیرین کل کشور‌های جهان با معضل کم‌آبی رو به رو هستند. این بحران در کشور‌هایی با جمعیت بالا و شرایط آب و هوایی خشک، جدی‌تر بوده و ممکن است در آینده سبب مهاجرت اجباری میلیون‌ها نفر شود. در کشور‌های پیشرفته با مدیریت صحیح منابع آبی و وضع قوانین و مقررات و ارائه راهکار‌های مدیریتی، گام‌های موثری در این خصوص برداشته شده است. در این میان کشور‌هایی مثل ایران به دلیل شرایط اقلیمی با سرعت بیشتری به سوی خشک شدن پیش می‌روند. در اکثر استان‌ها ریزش‌های جوی منبع اصلی تامین منابع آبی به شمار می‌آید که این رقم بیش از ۱۴۳میلیارد مترمکعب است. از این میزان حدود ۷۱درصد به صورت تبخیر از دسترس خارج شده و تنها بخش کوچکی از آب باقیمانده یعنی معادل ۸۸میلیارد مترمکعب آن جهت مصارف کشاورزی، صنعت و شرب استفاده می‌شود.
 
آب‌های خاکستری هدر می‌رود

دکتر سید امین موسوی، کارشناس رشته مهندسی آب با بیان این‌که کشاورزی ناکارآمد و بهره‌وری بسیار پایین این بخش یکی از دلایل بحران کم‌آبی در ایران است و بیشترین سهم آب مصرفی به این بخش اختصاص یافته، به «جام جم» می‌گوید: «جالب است بدانیم سـهم آب مصرف شده در بخش کشاورزی در مناطق خشک خاورمیانه و قاره آفریقـا بـه ترتیـب ۸۴ و ۸۲ درصـد اسـت، اما در ایران ۹۲ درصد آب‌ها در مزارع و باغات استفاده می‌شود.» وی ادامه می‌دهد: «مشکل اینجاست که در شرایط کنونی راندمان آب در بخش کشاورزی در ایران کمتر از ۳۵ درصد است که به دلیل آبیاری‌های غیراصولی و سنتی است. هر چند مسئولان هم می‌دانند با استفاده از روش‌های آبیاری قطره‌ای و یکپارچه می‌توان بازده را در این بخش افزایش داد، اما در عمل کاری صورت نمی‌گیرد. ضمن این‌که استفاده از منابعی مانند فاضلاب تصفیه شده و کاشت محصولاتی با نیاز آبی پایین می‌تواند به عنوان یک راهکار جایگزین برای کاهش مصرف آب شیرین در بخش کشاورزی باشد.»

به گفته این کارشناس، یکی از مشکلات مدیریتی در حوزه آب در ایران استفاده از آب تصفیه‌شده و قابل شرب برای آبیاری فضای سبز و مصارف غیرشرب است. در بسیاری از کشور‌های پیشرفته آب قابل شرب و غیرقابل شرب را جداسازی می‌کنند. این امر باعث کاهش هزینه‌های مربوط به تصفیه آب شده و مدیریت منابع آبی را تسهیل می‌کند. موسوی می‌گوید: «استفاده از سیستم لوله‌کشی مجزا در منازل و جداسازی فاضلاب سیاه از فاضلاب خاکستری و بهره‌مندی مجدد از فاضلاب خاکستری برای آبیاری یا در فلاش‌تانک‌ها نیز راهکار مدیریتی برای کاهش بحران کم‌آبی است که در سوء‌مدیریت‌های ایران گم شده است.» در شبکه آبرسانی و توزیع آب به دلیل فرسوده بودن و استفاده از تجهیزات نامناسب به طور متوسط نزدیک به ۵۰درصد اتلاف و نشتی آب صورت می‌گیرد که این مقدار با توجه به بحران کم‌آبی که امروزه با آن مواجهه هستیم، رقم بسیار بالایی است. وقتی می‌شود با مدیریت و تعویض تجهیزات فرسوده چنین حجم آبی را در چرخه حفظ کرد، چرا این کار صورت نمی‌گیرد.

آب شیرین‌کن‌ها، چاره‌کار

مناطق شرقی و مرکزی و همچنین جنوب ایران به شدت با بحران آب مواجه هستند و به همین دلیل از چاه‌ها و برکه‌هایی با آب‌های غیراستاندارد استفاده می‌کنند. به منظور عبور از این شرایط و حفظ سلامت و جان انسان، بهتر است با استفاده از تجهیزات تصفیه آب، آلودگی‌ها و میکروب و میکروارگانیسم‌های موجود در آن‌ها از بین بروند. انجام این فعالیت‌ها نیاز به مدیریت بزرگی داشته و با صرف هزینه و اختصاص بودجه بدون شک می‌توان شرایط را برای زندگی بهتر در کنار مدریت منابع آبی فراهم کرد. علاوه برکمبود منابع آبی و کاهش بیش از اندازه بارندگی، مشکل شور بودن آب دریا‌هایی که شمال و جنوب ایران را احاطه کرده‌اند نیز بر این مساله تاثیر منفی ایجاد کرده‌اند. در مناطق کویری، مرکزی و شرقی ایران نیز اغلب منابع آبی به دلیل سطح بالای املاح در آن‌ها شور و غیرقابل شرب هستند. یکی از راهکار‌های ارائه شده در این زمینه، استفاده از تجهیزات آب‌شیرین‌کن صنعتی است که می‌تواند آب‌های شور را قابل شرب کند.

واکنش دنیا به کم‌آبی‌ها

فائو درگزارشی آورده است: «با استفاده از تکنولوژی هسته‌ای می‌توان به اصلاح گونه‌های مختلف کشاورزی پرداخته تا نه‌تن‌ها آن‌ها را در برابر کم‌آبی مقاوم کرد بلکه با آب کمتر نیز بتوان محصولات بیشتری را در اختیار داشت. برای مثال، کاکائو و قهوه در کشور شیلی اصلاح شده‌اند تا با استفاده از تکنولوژی هسته‌ای، کشت شوند.» در ادامه این گزارش آمده که فناوری هسته‌ای می‌تواند ۲۵ درصد از تلفات آب در کشاورزی را کاهش دهد. در کنار همه این‌ها می‌توان از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی‌های بادی یا خورشیدی نیز یاد کرد. این فناوری‌ها می‌توانند جایگزین سوخت‌های فسیلی شوند، از انتشار گاز‌های گلخانه‌ای ممانعت کرده و از گرم شدن زمین و آب شدن یخچال‌های طبیعی که نتیجه‌ای جز مصرف بی‌رویه آب ندارند، جلوگیری کنند. اینکه کشور‌های دنیا چه راه‌حل‌هایی را علیه معضل کم‌آبی اندیشیده و انجام می‌دهند، سوالی است که همیشه مطرح می‌شود؛ بحران کم‌آبی در ایالت کالیفرنیای آمریکا تا جایی پیش رفته که افرادی با عنوان «پلیس آب» به درب منازل شهروندان کالیفرنیایی مراجعه کرده و آن‌ها را از خطرات کمبود آب، مصرف صحیح آب و راه‌حل‌هایی علیه هدر رفتن آب و... آگاه می‌کنند. ازسوی دیگر مسئولان لس آنجلس به‌تازگی برای جلوگیری از تبخیر شدن آب مخزن «سیلمار» در کالیفرنیا، ۹۶ میلیون توپ سیاه پلاستیکی را روی این مخزن رها کردند. توپ‌های تیره رنگ به شکلی طراحی شده‌اند که نه‌تن‌ها آب را از هر گونه آلودگی حفظ می‌کنند بلکه مانع تبخیر آب نیز می‌شوند. توپ‌ها به سادگی روی سطح آب شناور شده و از تابش پرتو‌های خورشید جلوگیری می‌کنند. سنگاپوری‌ها تصفیه مجدد آب یا NEWater را به عنوان یکی از راه‌حل‌ها در دستور کار دارند و شیرین کردن آب نیز به معنای سالم‌سازی آب دریا با استفاده از فناوری‌های متفاوت در این کشور کاربرد دارد. سوئد به راه‌حل‌های فناورانه علیه بحران و کمبود آب پرداخته است؛ به عنوان مثال چندی پیش، یک مهندس ایرانی مقیم سوئد یک دوش متفاوت و شگفت‌انگیز اختراع کرد که به عناوینی مانند «دوش فضایی» یا «دوش آینده» شناخته می‌شود. این دوش از قابلیت تصفیه بیش از ۹۰ درصد آب مصرف شده و دوباره برگرداندن آب مصرفی به سردوش برخورداراست. 

مصرف آب در کشور‌های پیشرفته
صنعت ۶۰ %
کشاورزی ۳۰ %
شرب ۱۰ %

مصرف آب در ایران 
صنعت ۲ %
کشاورزی ۹۲ %
شرب ۶ %