کتاب در عصر صفر و یک

اما به نظر می‌رسد پدید آمدن و گسترش رسانه‌های دیجیتال به گونه‌ای در این مسیر تغییراتی ایجاد کرده است که برخی آن را مثبت و عده‌ای این اتفاق را منفی تلقی می‌کنند. با توجه به فراگیری و اهمیت پرداختن به این موضوع، در باره این امر با دکتر پرویز قراگوزلی، معاون دفتر انتشارات و فناوری آموزشی که دارای درجه دکتری در رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی، بازیابی اطلاعات و دانش است به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم. 

با تشکر از فرصتی که در اختیار روزنامه جام‌جم قرار دادید، لطفا برایمان از کتاب و کتابخوانی بگویید. 
اجازه بدهید صحبتم را این گونه آغاز کنم و بگویم واژه توسعه (Development)  ازجمله واژه‌های پر کاربردی است که همواره ذهن سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان را به خود مشغول کرده است. به همین دلیل مفهوم توسعه از مفاهیم مهم جهان معاصر است و همه کشورها به نحوی سعی در توسعه خود در جوانب مختلف دارند و همواره به دنبال دستیابی به سطحی از توسعه متعادل و پایدار هستند که بتواند به بهبود زندگی شهروندان آن کشور بینجامد. در این میان یکی از عوامل مهم مربوط به گفتمان توسعه، مربوط به فرهنگ کتاب و کتاب‌خوانی و نقش و جایگاه آن در یک جامعه است. به همین جهت یکی از عوامل مهم توسعه یک کشور را سرانه مطالعه و اساسا جایگاه فرهنگ مطالعه در بین مردم آن جامعه ارزیابی می‌کنند.با چنین نگاهی می‌توان گفت کتاب، یکی از ابزارهای تفکر، رشد و تعالی انسانی است و اهمیت مطالعه و کتاب‌خوانی از دیر باز نزد اهل علم و ادب شناخته‌شده بوده است. در نتیجه کتاب و کتاب‌خوانی حتی در روزگار پیشرفت‌های چشمگیر بشر در عرصه‌های دانش، تمدن و فرهنگ و در عصر رسانه‌های دیجیتال - که به نوعی موضوع بحث امروزما هم هست - نه‌تنها اهمیت خود را از دست نداده، بلکه جنبه‌های گسترده‌تر، تازه‌تر و جلوه‌های پایدارتری یافته است. بی‌گمان، نمی‌توان تصور کرد کسانی که در وادی پیشرفت‌های گوناگون، گام‌های بلند برداشته‌اند، با کتاب و کتاب‌خوانی بیگانه باشند، بلکه مطالعه عنصری اصلی و ضروری برای دانشمندی است. کتاب در واقع یکی از عناصر فرهنگی موثر و ابزاری مناسب برای تغییر و تثبیت فرهنگ است و می‌تواند عناصر جدید فرهنگی را به افراد جامعه منتقل ‌کند تا ضمن حفاظت از فرهنگ متعالی یک جامعه، آن را بدون کمترین تغییر و تحریفی در اختیار آیندگان قرار می‌دهد. 
 
تا جایی که اطلاع داریم به دلیل همکاری با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه کتاب، در جریان تیراژ و وضعیت کتاب‌های منتشره در کشور هستید. لطفا کمی در این خصوص صحبت کنید. 
همان‌طور که اشاره کردید حدود دو دهه است که یک رابطه کاری با وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی و به تبع آن با دبیرخانه کتاب و کتابخوانی و مجموعه خانه کتاب دارم. موضوعی که باعث شده بحث کتاب و کتابخوانی در ایران را در دو دهه گذشته یعنی از سال ۱۳۸۳ تا کنون رصد کنم. آمار نشر کشور درسال۱۳۸۳ روی۳۰ هزار عنوان کتاب در سال بود که کتاب‌های چاپ اول و تجدید چاپ شده را در بر می‌گرفت. جالب است بگویم در همه این سال‌ها انتشار کتاب در ایران روندی رو به رشد داشته است. این رشد ادامه پیدا کرد تا سال ۱۳۹۸که روی ۱۰۴ تا ۱۰۵ هزار عنوان چاپ اول و چاپ مجدد قرار گرفت.با شروع همه‌گیری کرونا این آمار افتی کوچک داشت و بعد از آن دوباره رشد خود را آغاز کرد به گونه‌ای که در سال ۱۴۰۲ این آمار به ۱۱۲ هزار عنوان رسید و برآورد من این است که این آمار در اسفند ماه امسال بالای ۱۲۴ تا ۱۲۵ هزار خواهد بود.تفاوتی در این مسیر وجود داشته است که باید به آن توجه شود و آن این که در آمارهای سال ۱۳۸۳ ما تیراژهای ۵ هزار و ۴ هزار و کمتر را برای برخی از عناوین چاپ شده داریم، در حالی که این تیراژ در سال‌های اخیر به ۳۰۰ و ۲۰۰ نسخه و گاه کمتر رسیده است. اتفاقی که باید اموری مانند گرانی کاغذ و دیگر ملزومات و هزینه‌های چاپ و گاها تغییر سیاست‌های حمایتی دولت را در آن دخیل دانست. امری که باید آن را در کنار برخی تعرفه‌های مالیاتی باعث واقعی شدن تیراژ کتاب دانست به گونه‌ای که ما شاهد تیراژهای ۳۰ و ۵۰ و ۱۰۰ نسخه‌ای هم هستیم.‌با توجه به آنچه گفته شد، در مجموع تحلیل من این است که کتاب کاغذی همچنان مخاطب و مشتری خودش را دارد و خواهد داشت. در همین ارتباط ما شاهد انتشار رمان‌های ترجمه شده زیادی هستیم که نشان از اقبال خوانندگان در طیف‌های مختلف سنی دارد. یا اخیرا کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» نوشته محمد محبوبی منتشر شده است که در دسته ادبیات تاریخی و پژوهشی قرار می‌گیرد. «روایتی مستند از تسخیر سفارت آمریکا در تهران» عنوان فرعی این کتاب است که به پژوهشی درباره یکی از مهم‌ترین وقایع تاریخ معاصر پرداخته و مورد استقبال قرا‌ر گرفته است. کتابی که در آبان ماه امسال رهبری بر آن تقریظ نوشته و آن را گزارشی متقن و پرفایده از یک حادثه‌ مهم در تاریخ انقلاب یعنی تسخیر لانه‌ جاسوسی در سال ۵۸ دانسته و فرموده‌اند: این کتاب پُرکننده‌ یکی از خلأهای رسانه‌ای و تبلیغاتی ماست. ما به جنگ روایت‌ها در پیکارهای جهانی توجه لازم را نکرده‌ایم و دشمنان و بدخواهان ما از غفلت ما بهره برده و بسیاری از حوادث را وارونه نشان داده‌اند...»
در این میان معلمان برای تولید و انتشار کتاب فعال شده، چون داشتن تالیف در بحث رتبه‌بندی مورد توجه قرا‌ر گرفته و البته باز هم شاهد تیراژهایی هستیم که حکایت از نکاتی چون صرفه اقتصادی و چاپ کتاب به میزانی که به فروش می‌رسد یا مخاطب دارد، هستیم. جالب است که در این گونه کتاب‌ها بیشتر شاهد گرایش به موضوعاتی مانند هوش مصنوعی و دنیای مجازی هستیم که به گونه‌ای نشان از توجه مولفان به مسائل روز دارد.
 
آیا در این زمینه شاهد رویکردهای خاصی بوده‌اید که بخواهید به آن اشاره کنید؟ 
بله، ما نسبت به یک دهه قبل شاهد تغییر رویکردی در این زمینه هستیم که بر اساس آن برخی کتاب‌های چاپ قدیم در خط تولید و انتشار قرا‌ر گرفته‌اند که به طور مثال کتاب «شازده کوچولو» یکی از کتاب‌هایی است که ناشران مختلفی آن را منتشر کرده‌اند و هنوز هم خواهان زیادی دارد.یا اخیرا شاهدیم که رمان کلیدر،سووشون، بیشعوری،تاکسی سواری وامثالهم در چاپ‌های متعددی به بازار آمده و خوانندگان زیادی هم دارد. درعین حال کتاب‌ها به لحاظ کیفیت چاپ وپرداختن به امور گرافیکی و جذابیت در طراحی و تصویرسازی تغییرات مثبت و موثر زیادی داشته‌اند. برخی اتفاقات جالب دیگر هم در این حوزه رخ داده است و مثلا کتاب «عادت‌های اتمی» نوشته جیمز کلیر که اولین بارسال۲۰۱۸منتشر شد، توسط ۲۸ ناشر مختلف ترجمه و منتشر شده است که به لحاظ روانشناسی جامعه و عادت‌های جدید مطالعه، قابل ملاحظه و قابل مطالعه است. در این میان جالب است بدانیم همچنان عده زیادی اهل رفتن به کتابخانه‌های عمومی هستندو درهرشرایطی درطول روز بخشی از وقت خود را به مراجعه به کتابخانه و مطالعه کتاب‌های (غیر درسی) اختصاص می‌دهند. جمعیتی که ممکن است تعدادشان زیاد نباشد، اما کتابخوان حرفه‌ای هستند‌. 
 
و نکته پایانی؟
چون محور بحث ما وضعیت کتاب و کتابخوانی در عصر رسانه‌ها‌ی دیجیتال است مایلم به این نکته مهم اشاره کنم که علیرغم کم شدن ساعات مطالعه و در کنار کاهش تیراژ کتاب‌ها، اتفاقا رسانه‌های دیجیتال زمینه نوعی دیگر از مطالعه را که برخی آن را «مطالعه کپسولی» می‌نامند، فراهم کرده‌اند و گر چه از عمق و گستره مطالعه کاسته شده است، اما فرصت دسترسی گسترده و آسان را برای کسانی که اهل مطالعه و خواندن هستند فراهم کرده است، به گونه‌ای که می‌توان گفت هنور هم بوی خوش کاغذ برای کسانی که اهل مطالعه و کتابخوانی هستند، جذابیت‌های خاص خودش رادارد ودریک کلام می‌توان گفت کتاب جایگاه و نقش خودش را از دست نداده و نخواهد داد.البته باید توجه داشت که هر تغییر جدیدی درزندگی می‌‏تواند آثارمثبت یامنفی به دنبال داشته باشد و در این میان اینترنت وفضای مجازی نیز ازاین قاعده مستثنی نیست و با توجه به پیشرفتی که تاکنون داشته، دسترسی انسان به منابع نامحدود را افزایش داده است که این امر درمورد کتاب وکتابخوانی نیز صادق است. درهمین ارتباط ناشران زیادی در این سال‌ها به حوزه نشر پیوسته‌اند و درعین حال نشر دیجیتال نیز از رونق بیشتری برخوردار شده و کمک کرده است افراد بیشتری به آمار کتابخوان‌ها در اشکال گوناگون اضافه شوند. همچنین وب‌گاه‌هایی که برای فروش نسخه‌های الکترونیک شروع به فعالیت کرده‌اند، تعدادشان زیادتر شده است و در عین حال دسترسی بهتر و موثرتری برای خوانندگان در خصوص کتاب‌های مورد علاقه آنها فراهم کرده‌اند.