مجموعه کتاب‌های تفسیر قرآن حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای که توسط انتشارات انقلاب اسلامی منتشر شده را بررسی کردیم
قرآن کریم در بیان ولی
اشاره: قرآن کریم تنها کتاب فردی عبادت نیست،منشور تحول جامعه است!از عدالت اقتصادی تاحقوق زنان، از مبارزه با فسادتا صلح اجتماعی ـ تفسیر اجتماعی قرآن نشان می‌دهدکه این کتاب آسمانی چگونه می‌تواندنقشه‌راه زندگی جمعی ما باشد.
در مدینه النبی، قرآن تنها یک کتاب نبود؛ قانون اساسی جامعه‌ای نوپا بود که بر پایه عدالت و اخلاق بنا شد. امروزه، بسیاری قرآن را فقط در گوشه خانه‌ها و مساجد محصور کرده‌اند. وقت آن نرسیده که دوباره به قرآن نه به‌عنوان یک متن تاریخی، بلکه به‌عنوان «راه‌حلی زنده» برای معضلات اجتماعی نگاه کنیم؟
نور هدایت
انسان همواره به هدایت خداوند متعال نیاز دارد. نور هدایت الهی می‌تواند انسان را در راه‌های زندگی پیش ببرد و از دنیای تاریکی که شناختی از آن ندارد و از هر سو احاطه‌اش کرده، بگذراند. قرآن کریم، تجلی علم الهی در روی زمین، مهم‌ترین و کامل‌ترین کتاب آسمانی برای هدایت انسان به سوی کمال واقعی است که از سوی خدا بر پیامبر(ص) نازل شده است. ائمه‌اطهار(ع) که خزینه‌های دانش خداوند بودند، در مواقع و شرایط مختلف، مردم را به جایگاه بلند قرآن و نقش اساسی آن در هدایت و سعادت انسان‌ها آگاه کردند.
ژرفای آیات
یکی از راه‌هایی که انسان می‌تواند بر مبنای ظرفیت وجودی، همت و توان خودش با تکیه بر آموزه‌های معصومین(ع) از حقایق و لطایف قرآن کریم بهره ببرد، تدبر در آیات قرآن است. در قرآن کریم به تدبر در آیات و ژرف‌اندیشی و دقت نظر در عاقبت کارها سفارش شده است، در سوره نساء می‌فرماید: «آیا به قرآن عمیقا نمی‌اندیشند؟ چنانچه از سوی غیر خدا بود، همانا در آن اختلاف و ناهمگونی بسیاری می‌یافتند.» ودرسوره محمد علاوه بر توصیه به تدبر درآیه‌ها، نسبت به برخورد سطحی با آیات، هشدار می‌دهد: «آیا در قرآن نمی‌اندیشند تاحقایق را بفهمند یا بر دل‌های‌شان قفل‌هایی قرار دارد؟»
تدبر در آیات قرآن کریم از سوی معصومین(ع) نیز بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. حضرت علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «در آیات قرآن تدبر کنید و به وسیله آن عبرت گیرید، چرا که تدبر در آن رساترین عبرت‌هاست».
متخصص در تفسیر
«آقای خامنه‌ای متخصص در تفسیر است». این عبارت،کلام شهید مطهری دروصف شخصیت تفسیری آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای است. ایشان در زمینه تدبر، فهم و درک آیات قرآن کریم، در دوران قبل و پس از انقلاب اسلامی، جلسه‌های تفسیر متعددی را با مخاطبانی که طلبه یا دانشجو بوده‌اند برگزار کردند. از این جلسه‌ها تاکنون ۱۰سوره در ۱۰جلد چاپ و منتشر شده است، این سوره‌ها عبارتند از: حمد، حشر، بقره، جمعه، منافقون، صف، برائت، تغابن، مجادله و ممتحنه.
تفسیری متناسب با اقتضای زمانه
سوره‌های مذکور، اغلب سوره‌هایی هستند که در مدینه بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده‌اند و به مسائلی که پس از تشکیل حکومت اسلامی در جامعه مورد نیاز است پرداخته‌اند، مسائلی از قبیل عدالت اجتماعی، حکومت و اداره جامعه، نفاق و ویژگی‌های منافق، جهاد در جبهه‌های جنگ و... در کتاب تفسیر سوره مجادله آمده است: «علت انتخاب اینجا به این دلیل است که سوره‌های جزء بیست‌وهفتم و بیست‌وهشتم معمولا سوره‌های مدنی هستند که در مدینه طیبه بر پیغمبر اکرم(ص) نازل شده و به دوره پس از تشکیل حکومت اسلامی مربوط می‌شوند، مشابه وضعیت کنونی ما. نوع مطالب و مسائلی که پس از شکل‌گیری حکومت برای یک جامعه ضروری است، با آنچه در زمان مبارزه مردم برای تأسیس حکومت اسلامی مطرح می‌شود، تفاوت دارد؛ همان‌طور که در جامعه خودمان نیز شاهد این تفاوت‌ها هستیم. امروز شما یک مسائلی دارید که این مسائل قبل از بهمن ۵۷ برای شما وجود نداشت، مطرح نبود؛ آن روز مسائلی داشتید که امروز برای شما مطرح نیست». این موضوع به‌خوبی نشان می‌دهد که مفسر قرآن می‌تواند با درنظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی، قرآن را تفسیر کند. این سبک تفسیر، تازگی و طراوت قرآن برای هر نسل و جامعیت و پاسخگو بودن آن را در هر دورانی ثابت می‌کند.
هر فرد با مطالعه و بررسی مجموعه تفاسیر با ساختار و سبک خاص و منحصر به‌فرد ایشان در تفسیر و تشریح آیه‌های قرآن کریم آشنا می‌شود. نکاتی که ایشان با توجه به آیات، تبیین کرده‌اند در نوع خود بی‌بدیل و کم‌نظیر است. در این یادداشت چند مؤلفه و ویژگی این مجموعه تفاسیر را نمایان می‌سازیم.
گرایش اجتماعی
این تفاسیر رویکردی اجتماعی ــ سیاسی دارند.ایده تشکیل حکومت اسلامی وپرداختن به احکام اجتماعی دربرابراحکام فردی به طور مکرر دراین تفاسیر نمود دارد.اولویت تحلیل وتبیین پیام‌های آیات نیز مسائل اجتماعی است.توجه به مشکلات جامعه اسلامی پس ازانقلاب اسلامی وارائه آنها به آیات قرآن برای یافتن راه‌حل ازبارزترین شاخصه‌مجموعه تفاسیر است.
نقش پر رنگ هدایتگری قرآن همراه با رویکرد حکومتی
رویکرد حکومتی در تفاسیر قرآن حتی در تفاسیر اجتماعی یک کمبود قابل توجه است اما در این کتاب‌ها مباحث فراوانی درباره تشکیل حکومت اسلامی و اداره آن وجود دارد و مهم‌تر ازطرح آن، این مسأله است که حکومت ابزاری برای تربیت معرفی می‌شود. بنابراین حکومت هدف اصلی نیست، بلکه هدف میانی است که در نهایت به تربیت و هدایت جامعه منتهی می‌شود. آیات قرآن هم‌سو با هدف اصلی قرآن که هدایت مردم است، تفسیر شده‌اند. این نگاه هدایتگرانه به آیات سبب شده که پیام‌های تربیتی آنها هم برای خواننده روشن شود. به همین دلیل، در این تفسیرها، علاوه بر بُعد اجتماعی و حکومتی، بُعد تربیتی و هدایتی نیز به‌طور کامل مشهود است. این همراهی و هماهنگی برگرفته از منطق اسلام است که آیات قرآن هم تنها به آموزش اکتفا نمی‌کنند و زمینهای از تعلیم و تربیت دارند.آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای در موارد متعددی به این نکته تصریح کرده‌اند که آموزه‌های قرآن، فقط تعلیم و آگاهی دادن و افزایش سطح دانش افراد نیست، بلکه همواره در کنار آن از عنصر تربیت، پرورش و تزکیه نیز استفاده شده است.
سنت اجتماعی
علاوه بر این موارد، سنت‌های اجتماعی و قوانین ثابت جهان که از سوی خداوند متعال بر این عالم وضع شده، متناسب با آیات مطرح شده و با ذکر نمونه‌هایی از قرآن و تاریخ با نیازهای عصر خود منطبق داده شده است.
پیشرفت و فراگیری دین خدا با تلاش انسان‌ها یا به خودی خود؟!
شاید در محافل گوناگون از پیشرفت دین خدا و پیروزی حق شنیده باشید. این مبحث یکی از قوانین ثابت الهی است که در این کتاب‌ها به آن اشاره شده: سنت پیروزی و غلبه همیشگی حق. کتاب تفسیر سوره جمعه ضمن تفسیر آیه ۳، این قانون را این‌گونه توضیح داده است: «قانون الهی بر این است که حق پیروز شود، مؤمنین زیاد بشوند و دین خدا سطح عالم را فرا بگیرد و هرکس خلاف قوانین الهی حرکت بکند، مغلوب خواهد شد.»
تلنگر!
کتاب ضمن طرح این قانون الهی، نکته‌ای بسیار مهم را گوشزد می‌کند، مسأله‌ای که امروز هم کمتر کسی به آن توجه می‌کند: «قانون الهی این نیست که دین الهی همین‌طوری به‌خودی خود پیروز شود، مسلمان‌ها بگیرند بخوابند و بگویند خیلی خب، دین خدا خودش پیروز می‌شود! نخیر! اگر انسان‌ها تلاش کنند و بخواهند و اراده کنند، دین خدا پیش می‌رود، پیشرفت دین خدا آسان‌تر از پیشرفت هر مقصود و منظور دیگری است.»
ترکیب تفسیر ترتیبی و موضوعی
این روش در برخی تفاسیر مهم مانند تفسیر المیزان هم دیده می‌شود. در این رویکرد، آیات یک سوره به ترتیب تفسیر می‌شود اما به مناسبت موضوع مهمی که در آیه وجود دارد، بحث مستقلی آغاز شده و به تفسیر موضوعی آیه می‌پردازد. موضوعات مطرح در سبک تفسیری آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، دامنه وسیعی دارد. این موضوعات شامل مباحث فلسفی، کلامی،اخلاقی، تربیتی،فقهی، اجتماعی،سیاسی،تاریخی،جامعه‌شناختی و روان‌شناختی هستند.ازجمله مباحث این مجموعه‌ها، سنت‌های الهی، مردم‌شناسی ایران تعلیم و تربیت، انحطاط تمدن‌ها، معاد جسمانی، جامعه بنی‌اسرائیل، جنگ‌های پیامبر، نفاق‌شناسی، ثروت، یهودشناسی، وعده‌های الهی، فضائل اخلاقی، آرامش روانی و تقویت اراده هستند که در قالب تفسیر موضوعی و مشابه آن ارائه شده‌اند.برای نمونه در تفسیر سوره جمعه پرسش «چرا خداوند پیامبر را در میان «امیین» و درس‌ناخوانده‌ها مبعوث کرده است؟» بعد از تفسیر آیه ۲ مطرح شده و مخاطب را به همراهی دعوت می‌کند یا در تفسیر سوره برائت، بحث تکمیلی درباره جریان نفاق در صدر اسلام و بیان ابعاد و ویژگی‌های این جریان به خواننده ارائه می‌شود. شرح و تفسیر موضوعی را می‌توان یکی از جذابیت‌های خاص این کتاب‌ها دانست.
مقابله با شبهات قرآنی
پاسخ علمی به شبهه‌ها و مغالطه‌های مخالفان نسبت به قرآن و معارف اسلامی، یکی دیگر از ویژگی‌های این کتاب‌هاست. دفع شبهات به وضوح خبر از وجود اصول و روشی می‌دهد که هدفش تنها زدودن غبار از مسأله ایجاد شده نیست، بلکه پاسخ‌ها همراه با روشنگری است.
بیان شیوا و رسا
یکی از امتیازهای این کتاب‌ها نسبت به کتاب‌های تفسیری دیگر، بیان ساده و قابل درک برای همه افراد است. بهره‌‌گیری از تمثیل و ذکر مثال‌های متعدد موجب می‌شود معارف قرآن کریم در ذهن و‌جان مخاطب نهادینه شود.
بازتعریف واژگان قرآنی
نوآوری در تفسیر و ارائه دیدگاه جدید عاملی است که نمی‌شود به‌سادگی از آن گذشت! اصطلاحات و واژگان گوناگونی در میان بیان تفسیر آیه‌ها، براساس آیه‌های قرآن و ادبیات عرب بازتعریف شده‌اند. در بعضی از موارد، مفهومی که به اشتباه در میان عموم رایج است بیان شده و سپس تعریف جدید با دلیل و منطقی که با قرآن و زبان عربی پیوند دارد، برای مخاطب عرضه شده است.
تقیه، یعنی در سنگر نشستن!
درتفسیر سوره حشر، مخاطب «تقیه» را با دید نو می‌نگرد، با شرح کاملی که با ذکر مثال و نمونه، ملموس و پرمغز است، همه پرسش‌های ذهنی خواننده کتاب درباره این کلمه برطرف می‌شود. قسمتی از این تعریف این‌گونه است: «تقیه، یعنی در سنگر نشستن نه در خانه نشستن! تقیه سپر مؤمن است، مال میدان جنگ است، مال صندوق‌خانه نیست! تقیه یعنی خود را حفظ کردن درحال جنگ، درحال حرکت، درحال مبارزه نه درحال سکوت،نه درحال انزوا،نه درحال یه گوشه پنهان‌شدن.»
واژه دیگری که خالی از لطف نیست که در این قسمت به آن اشاره شود، یکی از صفت‌های خداوند متعال است: «جبار».
ای خدای قاطع،ای خدای بسیار جبران‌کننده!
«جبار» از واژه‌هایی است که تعریفش در تفسیر سوره حشر امید و دلگرمی را به جان شما تزریق می‌کند. کتاب دو معنا برای جبار پیش‌روی شما می‌گذارد: «یکی، خدای نیرومند و قاطع و قوی و دیگری به این معنا که خدای متعال شکستگی‌های وجود انسان و ذهن انسان و دل انسان را ترمیم می‌کند، هر شکستگی‌ای که در دل و روح شما، در وجود شما، در زندگی شما، در مشی و عمل شما به وجود بیاید، طبق قاعده و قانون، ترمیم می‌کند».
پرهیز از پرداختن به مباحث کم فایده
مجموعه تفاسیر از طرح مسائل و مباحثی که نافع نیست یا دانستن آنها تفاوتی در علم و اعتقاد و باور افراد ایجاد نمی‌کند، به دور است. به دیگر بیان، روزها و افرادی که قرآن کریم از آنها عبور کرده و دانستن و شناختن آنها تأثیری در انتقال پیام اصلی آیه ندارد، در این کتاب‌ها درباره آنها توضیح و شرحی داده نشده است.
زمینهای برای وحدت
مباحثی که به نزدیک‌کردن دیدگاه‌ها و اتحاد و انسجام جهان اسلام کمک می‌کند در این کتاب‌ها به دو صورت ذکر شده‌اند: نخست، نقل و گزارش دیدگاه تفسیری اهل سنت و روایات و دوم، نقد افراط بعضی از مفسران متعصب اهل سنت. هدف از طرح چنین بحث‌هایی، آگاهی‌بخشی درباره باورهای مذاهب اسلامی و فراهم‌کردن زمینهای برای وحدت میان آنها از طریق اشتراک باورها و اعتقادهاست.
توجه به فضای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نزول سوره
آگاهی از فضای نزول آیات و سوره‌ها در درک و فهم بهتر آنها مؤثر است. کتاب‌های این مجموعه دارای این خصوصیت بارز و مهم هستند. گزارش‌های تاریخی و فضای نزول آیات در هر سوره به تفصیل بیان شده است. فضای اجتماعی و تاریخی پیش از نزول آیات بررسی و در مواردی نیز فضای به‌وجود آمده پس از نزول آیه، تبیین و تحلیل شده است. اگر در مواردی هم چند احتمال و نظریه وجود داشته با تکیه بر فضای سیاسی و اجتماعی هنگام نزول آیه، یکی از گزینه‌های محتمل انتخاب‌شده و سایر آنها مردود دانسته شده است.
قاعده‌سازی
پایان یکی از برنامه‌های محفل انس با قرآن کریم بود که مفسر این کتاب‌ها، آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای بیان کردند: «اگر آحاد بشر قواعد زندگی را با قرآن تطبیق بکنند، سعادت دنیا و آخرت نصیب آنها خواهد شد... مشکل ما این است که ما زندگی را با قواعد قرآن تطبیق نمی‌کنیم». هدف از قاعده‌سازی از آیات قرآن، کشف دستورات زندگی و مناسبات اجتماعی برای همه زمان‌هاست. ایشان این رویکرد را در تفسیر سوره‌ها رعایت کردند به این معنا که خصوصیات زمان نزول قرآن را از مفهوم آیه جدا و پیام کلی آن را استخراج کردند و بر مصادیق معاصر خود تطبیق دادند. این ویژگی تفسیری، جاودانگی و جهان‌شمولی آیات قرآن در عرصه زندگی را نشان می‌دهد.
کلام آخر
این کتاب‌های تفسیر، قرآن کریم را به جای حاشیه‌نشینی در زندگی جریان داده‌اند، درست همان جایی که از ابتدا قرار بود باشد! حالا که این خط‌ها به پایان رسید، نوبت ما و شماست که قدم بعدی را برداریم! با خواندن این کتاب‌های تفسیر گویا و ملموس، می‌توان قرآن کریم را از قفسه‌ها به متن زندگی آورد و سطرهای مهم هر کتاب را به عمل و رفتار تبدیل کرد. همان‌گونه که کشتی نوح در امواج طوفان‌های ظلمت به ساحل نجات رسید، به یقین جامعه‌ای هم که قرآن کریم را چراغ راه کند از تلاطم‌های اخلاقی نجات خواهد یافت. یار مردان خدا باش که در کشتی نوح/ هست خاکی که به آبی نخرد طوفان را.
نور هدایت
انسان همواره به هدایت خداوند متعال نیاز دارد. نور هدایت الهی می‌تواند انسان را در راه‌های زندگی پیش ببرد و از دنیای تاریکی که شناختی از آن ندارد و از هر سو احاطه‌اش کرده، بگذراند. قرآن کریم، تجلی علم الهی در روی زمین، مهم‌ترین و کامل‌ترین کتاب آسمانی برای هدایت انسان به سوی کمال واقعی است که از سوی خدا بر پیامبر(ص) نازل شده است. ائمه‌اطهار(ع) که خزینه‌های دانش خداوند بودند، در مواقع و شرایط مختلف، مردم را به جایگاه بلند قرآن و نقش اساسی آن در هدایت و سعادت انسان‌ها آگاه کردند.
ژرفای آیات
یکی از راه‌هایی که انسان می‌تواند بر مبنای ظرفیت وجودی، همت و توان خودش با تکیه بر آموزه‌های معصومین(ع) از حقایق و لطایف قرآن کریم بهره ببرد، تدبر در آیات قرآن است. در قرآن کریم به تدبر در آیات و ژرف‌اندیشی و دقت نظر در عاقبت کارها سفارش شده است، در سوره نساء می‌فرماید: «آیا به قرآن عمیقا نمی‌اندیشند؟ چنانچه از سوی غیر خدا بود، همانا در آن اختلاف و ناهمگونی بسیاری می‌یافتند.» ودرسوره محمد علاوه بر توصیه به تدبر درآیه‌ها، نسبت به برخورد سطحی با آیات، هشدار می‌دهد: «آیا در قرآن نمی‌اندیشند تاحقایق را بفهمند یا بر دل‌های‌شان قفل‌هایی قرار دارد؟»
تدبر در آیات قرآن کریم از سوی معصومین(ع) نیز بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. حضرت علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «در آیات قرآن تدبر کنید و به وسیله آن عبرت گیرید، چرا که تدبر در آن رساترین عبرت‌هاست».
متخصص در تفسیر
«آقای خامنه‌ای متخصص در تفسیر است». این عبارت،کلام شهید مطهری دروصف شخصیت تفسیری آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای است. ایشان در زمینه تدبر، فهم و درک آیات قرآن کریم، در دوران قبل و پس از انقلاب اسلامی، جلسه‌های تفسیر متعددی را با مخاطبانی که طلبه یا دانشجو بوده‌اند برگزار کردند. از این جلسه‌ها تاکنون ۱۰سوره در ۱۰جلد چاپ و منتشر شده است، این سوره‌ها عبارتند از: حمد، حشر، بقره، جمعه، منافقون، صف، برائت، تغابن، مجادله و ممتحنه.
تفسیری متناسب با اقتضای زمانه
سوره‌های مذکور، اغلب سوره‌هایی هستند که در مدینه بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده‌اند و به مسائلی که پس از تشکیل حکومت اسلامی در جامعه مورد نیاز است پرداخته‌اند، مسائلی از قبیل عدالت اجتماعی، حکومت و اداره جامعه، نفاق و ویژگی‌های منافق، جهاد در جبهه‌های جنگ و... در کتاب تفسیر سوره مجادله آمده است: «علت انتخاب اینجا به این دلیل است که سوره‌های جزء بیست‌وهفتم و بیست‌وهشتم معمولا سوره‌های مدنی هستند که در مدینه طیبه بر پیغمبر اکرم(ص) نازل شده و به دوره پس از تشکیل حکومت اسلامی مربوط می‌شوند، مشابه وضعیت کنونی ما. نوع مطالب و مسائلی که پس از شکل‌گیری حکومت برای یک جامعه ضروری است، با آنچه در زمان مبارزه مردم برای تأسیس حکومت اسلامی مطرح می‌شود، تفاوت دارد؛ همان‌طور که در جامعه خودمان نیز شاهد این تفاوت‌ها هستیم. امروز شما یک مسائلی دارید که این مسائل قبل از بهمن ۵۷ برای شما وجود نداشت، مطرح نبود؛ آن روز مسائلی داشتید که امروز برای شما مطرح نیست». این موضوع به‌خوبی نشان می‌دهد که مفسر قرآن می‌تواند با درنظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی، قرآن را تفسیر کند. این سبک تفسیر، تازگی و طراوت قرآن برای هر نسل و جامعیت و پاسخگو بودن آن را در هر دورانی ثابت می‌کند.
هر فرد با مطالعه و بررسی مجموعه تفاسیر با ساختار و سبک خاص و منحصر به‌فرد ایشان در تفسیر و تشریح آیه‌های قرآن کریم آشنا می‌شود. نکاتی که ایشان با توجه به آیات، تبیین کرده‌اند در نوع خود بی‌بدیل و کم‌نظیر است. در این یادداشت چند مؤلفه و ویژگی این مجموعه تفاسیر را نمایان می‌سازیم.
گرایش اجتماعی
این تفاسیر رویکردی اجتماعی ــ سیاسی دارند.ایده تشکیل حکومت اسلامی وپرداختن به احکام اجتماعی دربرابراحکام فردی به طور مکرر دراین تفاسیر نمود دارد.اولویت تحلیل وتبیین پیام‌های آیات نیز مسائل اجتماعی است.توجه به مشکلات جامعه اسلامی پس ازانقلاب اسلامی وارائه آنها به آیات قرآن برای یافتن راه‌حل ازبارزترین شاخصه‌مجموعه تفاسیر است.
نقش پر رنگ هدایتگری قرآن همراه با رویکرد حکومتی
رویکرد حکومتی در تفاسیر قرآن حتی در تفاسیر اجتماعی یک کمبود قابل توجه است اما در این کتاب‌ها مباحث فراوانی درباره تشکیل حکومت اسلامی و اداره آن وجود دارد و مهم‌تر ازطرح آن، این مسأله است که حکومت ابزاری برای تربیت معرفی می‌شود. بنابراین حکومت هدف اصلی نیست، بلکه هدف میانی است که در نهایت به تربیت و هدایت جامعه منتهی می‌شود. آیات قرآن هم‌سو با هدف اصلی قرآن که هدایت مردم است، تفسیر شده‌اند. این نگاه هدایتگرانه به آیات سبب شده که پیام‌های تربیتی آنها هم برای خواننده روشن شود. به همین دلیل، در این تفسیرها، علاوه بر بُعد اجتماعی و حکومتی، بُعد تربیتی و هدایتی نیز به‌طور کامل مشهود است. این همراهی و هماهنگی برگرفته از منطق اسلام است که آیات قرآن هم تنها به آموزش اکتفا نمی‌کنند و زمینهای از تعلیم و تربیت دارند.آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای در موارد متعددی به این نکته تصریح کرده‌اند که آموزه‌های قرآن، فقط تعلیم و آگاهی دادن و افزایش سطح دانش افراد نیست، بلکه همواره در کنار آن از عنصر تربیت، پرورش و تزکیه نیز استفاده شده است.
سنت اجتماعی
علاوه بر این موارد، سنت‌های اجتماعی و قوانین ثابت جهان که از سوی خداوند متعال بر این عالم وضع شده، متناسب با آیات مطرح شده و با ذکر نمونه‌هایی از قرآن و تاریخ با نیازهای عصر خود منطبق داده شده است.
پیشرفت و فراگیری دین خدا با تلاش انسان‌ها یا به خودی خود؟!
شاید در محافل گوناگون از پیشرفت دین خدا و پیروزی حق شنیده باشید. این مبحث یکی از قوانین ثابت الهی است که در این کتاب‌ها به آن اشاره شده: سنت پیروزی و غلبه همیشگی حق. کتاب تفسیر سوره جمعه ضمن تفسیر آیه ۳، این قانون را این‌گونه توضیح داده است: «قانون الهی بر این است که حق پیروز شود، مؤمنین زیاد بشوند و دین خدا سطح عالم را فرا بگیرد و هرکس خلاف قوانین الهی حرکت بکند، مغلوب خواهد شد.»
تلنگر!
کتاب ضمن طرح این قانون الهی، نکته‌ای بسیار مهم را گوشزد می‌کند، مسأله‌ای که امروز هم کمتر کسی به آن توجه می‌کند: «قانون الهی این نیست که دین الهی همین‌طوری به‌خودی خود پیروز شود، مسلمان‌ها بگیرند بخوابند و بگویند خیلی خب، دین خدا خودش پیروز می‌شود! نخیر! اگر انسان‌ها تلاش کنند و بخواهند و اراده کنند، دین خدا پیش می‌رود، پیشرفت دین خدا آسان‌تر از پیشرفت هر مقصود و منظور دیگری است.»
ترکیب تفسیر ترتیبی و موضوعی
این روش در برخی تفاسیر مهم مانند تفسیر المیزان هم دیده می‌شود. در این رویکرد، آیات یک سوره به ترتیب تفسیر می‌شود اما به مناسبت موضوع مهمی که در آیه وجود دارد، بحث مستقلی آغاز شده و به تفسیر موضوعی آیه می‌پردازد. موضوعات مطرح در سبک تفسیری آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، دامنه وسیعی دارد. این موضوعات شامل مباحث فلسفی، کلامی،اخلاقی، تربیتی،فقهی، اجتماعی،سیاسی،تاریخی،جامعه‌شناختی و روان‌شناختی هستند.ازجمله مباحث این مجموعه‌ها، سنت‌های الهی، مردم‌شناسی ایران تعلیم و تربیت، انحطاط تمدن‌ها، معاد جسمانی، جامعه بنی‌اسرائیل، جنگ‌های پیامبر، نفاق‌شناسی، ثروت، یهودشناسی، وعده‌های الهی، فضائل اخلاقی، آرامش روانی و تقویت اراده هستند که در قالب تفسیر موضوعی و مشابه آن ارائه شده‌اند.برای نمونه در تفسیر سوره جمعه پرسش «چرا خداوند پیامبر را در میان «امیین» و درس‌ناخوانده‌ها مبعوث کرده است؟» بعد از تفسیر آیه ۲ مطرح شده و مخاطب را به همراهی دعوت می‌کند یا در تفسیر سوره برائت، بحث تکمیلی درباره جریان نفاق در صدر اسلام و بیان ابعاد و ویژگی‌های این جریان به خواننده ارائه می‌شود. شرح و تفسیر موضوعی را می‌توان یکی از جذابیت‌های خاص این کتاب‌ها دانست.
مقابله با شبهات قرآنی
پاسخ علمی به شبهه‌ها و مغالطه‌های مخالفان نسبت به قرآن و معارف اسلامی، یکی دیگر از ویژگی‌های این کتاب‌هاست. دفع شبهات به وضوح خبر از وجود اصول و روشی می‌دهد که هدفش تنها زدودن غبار از مسأله ایجاد شده نیست، بلکه پاسخ‌ها همراه با روشنگری است.
بیان شیوا و رسا
یکی از امتیازهای این کتاب‌ها نسبت به کتاب‌های تفسیری دیگر، بیان ساده و قابل درک برای همه افراد است. بهره‌‌گیری از تمثیل و ذکر مثال‌های متعدد موجب می‌شود معارف قرآن کریم در ذهن و‌جان مخاطب نهادینه شود.
بازتعریف واژگان قرآنی
نوآوری در تفسیر و ارائه دیدگاه جدید عاملی است که نمی‌شود به‌سادگی از آن گذشت! اصطلاحات و واژگان گوناگونی در میان بیان تفسیر آیه‌ها، براساس آیه‌های قرآن و ادبیات عرب بازتعریف شده‌اند. در بعضی از موارد، مفهومی که به اشتباه در میان عموم رایج است بیان شده و سپس تعریف جدید با دلیل و منطقی که با قرآن و زبان عربی پیوند دارد، برای مخاطب عرضه شده است.
تقیه، یعنی در سنگر نشستن!
درتفسیر سوره حشر، مخاطب «تقیه» را با دید نو می‌نگرد، با شرح کاملی که با ذکر مثال و نمونه، ملموس و پرمغز است، همه پرسش‌های ذهنی خواننده کتاب درباره این کلمه برطرف می‌شود. قسمتی از این تعریف این‌گونه است: «تقیه، یعنی در سنگر نشستن نه در خانه نشستن! تقیه سپر مؤمن است، مال میدان جنگ است، مال صندوق‌خانه نیست! تقیه یعنی خود را حفظ کردن درحال جنگ، درحال حرکت، درحال مبارزه نه درحال سکوت،نه درحال انزوا،نه درحال یه گوشه پنهان‌شدن.»
واژه دیگری که خالی از لطف نیست که در این قسمت به آن اشاره شود، یکی از صفت‌های خداوند متعال است: «جبار».
ای خدای قاطع،ای خدای بسیار جبران‌کننده!
«جبار» از واژه‌هایی است که تعریفش در تفسیر سوره حشر امید و دلگرمی را به جان شما تزریق می‌کند. کتاب دو معنا برای جبار پیش‌روی شما می‌گذارد: «یکی، خدای نیرومند و قاطع و قوی و دیگری به این معنا که خدای متعال شکستگی‌های وجود انسان و ذهن انسان و دل انسان را ترمیم می‌کند، هر شکستگی‌ای که در دل و روح شما، در وجود شما، در زندگی شما، در مشی و عمل شما به وجود بیاید، طبق قاعده و قانون، ترمیم می‌کند».
پرهیز از پرداختن به مباحث کم فایده
مجموعه تفاسیر از طرح مسائل و مباحثی که نافع نیست یا دانستن آنها تفاوتی در علم و اعتقاد و باور افراد ایجاد نمی‌کند، به دور است. به دیگر بیان، روزها و افرادی که قرآن کریم از آنها عبور کرده و دانستن و شناختن آنها تأثیری در انتقال پیام اصلی آیه ندارد، در این کتاب‌ها درباره آنها توضیح و شرحی داده نشده است.
زمینهای برای وحدت
مباحثی که به نزدیک‌کردن دیدگاه‌ها و اتحاد و انسجام جهان اسلام کمک می‌کند در این کتاب‌ها به دو صورت ذکر شده‌اند: نخست، نقل و گزارش دیدگاه تفسیری اهل سنت و روایات و دوم، نقد افراط بعضی از مفسران متعصب اهل سنت. هدف از طرح چنین بحث‌هایی، آگاهی‌بخشی درباره باورهای مذاهب اسلامی و فراهم‌کردن زمینهای برای وحدت میان آنها از طریق اشتراک باورها و اعتقادهاست.
توجه به فضای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نزول سوره
آگاهی از فضای نزول آیات و سوره‌ها در درک و فهم بهتر آنها مؤثر است. کتاب‌های این مجموعه دارای این خصوصیت بارز و مهم هستند. گزارش‌های تاریخی و فضای نزول آیات در هر سوره به تفصیل بیان شده است. فضای اجتماعی و تاریخی پیش از نزول آیات بررسی و در مواردی نیز فضای به‌وجود آمده پس از نزول آیه، تبیین و تحلیل شده است. اگر در مواردی هم چند احتمال و نظریه وجود داشته با تکیه بر فضای سیاسی و اجتماعی هنگام نزول آیه، یکی از گزینه‌های محتمل انتخاب‌شده و سایر آنها مردود دانسته شده است.
قاعده‌سازی
پایان یکی از برنامه‌های محفل انس با قرآن کریم بود که مفسر این کتاب‌ها، آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای بیان کردند: «اگر آحاد بشر قواعد زندگی را با قرآن تطبیق بکنند، سعادت دنیا و آخرت نصیب آنها خواهد شد... مشکل ما این است که ما زندگی را با قواعد قرآن تطبیق نمی‌کنیم». هدف از قاعده‌سازی از آیات قرآن، کشف دستورات زندگی و مناسبات اجتماعی برای همه زمان‌هاست. ایشان این رویکرد را در تفسیر سوره‌ها رعایت کردند به این معنا که خصوصیات زمان نزول قرآن را از مفهوم آیه جدا و پیام کلی آن را استخراج کردند و بر مصادیق معاصر خود تطبیق دادند. این ویژگی تفسیری، جاودانگی و جهان‌شمولی آیات قرآن در عرصه زندگی را نشان می‌دهد.
کلام آخر
این کتاب‌های تفسیر، قرآن کریم را به جای حاشیه‌نشینی در زندگی جریان داده‌اند، درست همان جایی که از ابتدا قرار بود باشد! حالا که این خط‌ها به پایان رسید، نوبت ما و شماست که قدم بعدی را برداریم! با خواندن این کتاب‌های تفسیر گویا و ملموس، می‌توان قرآن کریم را از قفسه‌ها به متن زندگی آورد و سطرهای مهم هر کتاب را به عمل و رفتار تبدیل کرد. همان‌گونه که کشتی نوح در امواج طوفان‌های ظلمت به ساحل نجات رسید، به یقین جامعه‌ای هم که قرآن کریم را چراغ راه کند از تلاطم‌های اخلاقی نجات خواهد یافت. یار مردان خدا باش که در کشتی نوح/ هست خاکی که به آبی نخرد طوفان را.
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
جنبش مردمی سوریه
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
زمان دیپلماسی برای حمایت از مقاومت
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
نقش ویژه اهالی اندیشه، رسانه و هنر در مقابله با تهدیدات نرم
گفت و گو
گفت وگوی اختصاصی تپش با سرپرست دادسرای اطفال و نوجوانان تهران:
۸۰درصد پرونده نوجوانان در دادسرا مختومه می شود
بهروز عطایی در گفت و گو با جام جم آنلاین:
کجا بهتر از سیرجان؟ | فولاد از قهرمانی سیر نمی‌شود
گفتوگوی «جامجم» با حجتالاسلام محمدزمان بزاز از پیشکسوتان دفاع مقدس در استان خوزستان
شور انقلابی در کوچهپس کوچههای اهواز
