امت اسلامی؛ فراتر از جغرافیا و سیاست

اسفندیاری در ابتدای این گفت‌وگو اظهار کرد: برخی این پرسش را مطرح کرده‌اند که آیا در عصر دولت - ‌ملت‌هایی با مرزهای مشخص، مفهومی مثل امت اسلامی می‌تواند کارکرد داشته باشد؟ آیا مسلمانان در بحران‌های بین‌المللی امروز می‌توانند به‌عنوان یک جامعه فراملی متحد شوند؟ برای بررسی این پرسش‌ها سراغ یکی از استادان برجسته مطالعات اسلامی رفتیم. ابراهیم موسی، استاد ممتاز مطالعات اندیشه اسلامی و جوامع مسلمان در دانشگاه نوتردام آمریکاست که در مؤسسه کراک و دپارتمان تاریخ این دانشگاه نیز تدریس می‌کند. او پیشتر در دانشگاه‌های استنفورد، دوک و کیپ‌تاون به تدریس مشغول بوده و در حوزه‌هایی چون گفت‌وگوی بین مکاتب، مدرنیته‌های متقابل، روزنامه‌نگاری، مشاوره سیاسی و حقوق‌بشر فعالیت داشته است.
   
واکنش مسلمانان در غرب به جنگ تحمیلی
اسفندیاری در ادامه، این پرسش را مطرح کرد که تهاجم اسرائیل به ایران چه بازتابی در میان مسلمانان، رسانه‌ها و نخبگان دانشگاهی آمریکا داشته است؟
موسی در پاسخ به این سؤال گفت: بحث تصویر مسلمانان در غرب و نگاه آنها به وقایع خاورمیانه، موضوعی پیچیده و چندلایه است. مسلمانانی که در غرب زندگی می‌کنند، همواره نسبت به تحولات خاورمیانه حساسیت ویژه‌ای دارند؛ زیرا این مناطق را بخشی از هویت تاریخی و دینی خود می‌دانند و به اندازه کافی از رنج و مظلومیت ملت‌های این منطقه آگاهند. مسلمانان غربی در گفت‌وگو با دوستان و همسایگان غیرمسلمان‌شان سعی می‌کنند با انتقال صحیح واقعیت‌های خاورمیانه و احترام به قوانین کشورهای میزبان، نوعی همزیستی فرهنگی ایجاد کنند. اما همواره در لحظه‌های بحرانی مثل جنگ یا تجاوز، احساس همبستگی آنها با جوامع اسلامی تقویت می‌شود.
موسی در ادامه صحبت‌هایش به مفهوم امت اسلامی پرداخت و تصریح کرد: غربی‌ها اغلب امت اسلامی را با نگاهی امپریالیستی یا حکومتی تحلیل می‌کنند، درحالی‌که امت به‌معنای جامعه‌ای جهانی از مسلمانان است که فراتر از مرزها و دولت‌ها، بر پایه ارزش‌های مشترک دینی و اخلاقی با یکدیگر پیوند دارند.
در مواجهه با ظلم‌ها، مانند حملات رژیم‌صهیونیستی به فلسطینیان، شاهد هستیم که امت اسلامی فارغ از قومیت و زبان، موضعی واحد اتخاذ می‌کند. این نشان می‌دهد که همبستگی امت یک واکنش طبیعی در برابر بحران‌ها و برخاسته از آموزه‌های اخلاقی و دینی اسلام است.
موسی درباره نگرش دوگانه مسلمانان آمریکا نسبت به ساختار سیاسی این کشور گفت: گروهی معتقدند می‌توان با ابزار قانونی به دولت فشار آورد تا سیاست عادلانه‌تری در قبال خاورمیانه اتخاذ کند. اما گروه دیگری به‌کلی از سیاستمداران آمریکایی مأیوس شده‌اند و عملکرد آنها را در تضاد با عدالت و حقوق بین‌الملل می‌دانند. در هر دو دیدگاه، یک نکته مشترک است؛ احساس بی‌عدالتی و بی‌تفاوتی دولت آمریکا نسبت به رنج مردم فلسطین و دیگر مسلمانان.
وی گفت: جامعه مسلمانان آمریکا هم از لحاظ مذهبی و هم از لحاظ سیاسی با چالش‌های متعددی روبه‌روست؛ به‌ویژه عملکرد دولت ترامپ، فاصله عمیقی میان مسلمانان و ساختار سیاسی واشنگتن ایجاد کرده است. دولت بایدن هم با بستن چشم خود بر جنایات اسرائیل در غزه، ناامیدی مسلمانان را بیشتر کرد. این سرخوردگی امروز تبدیل به یک مسأله ریشه‌ای شده که باید در سطوح دینی، دانشگاهی و اجتماعی مورد بازاندیشی قرار گیرد. وی با انتقاد از نقش شخصی ترامپ در حمایت از نتانیاهو گفت: رئیس‌جمهور آمریکا حتی خواهان تعویق محاکمه نتانیاهو شد و با بهره‌گیری از نهادهای اطلاعاتی، به‌دنبال حفظ نخست‌وزیر اسرائیل بود. این مداخله آشکار از سوی یک ابرقدرت، حتی برای تحلیلگران غربی هم شوک‌آور بوده است. جنگ‌طلبی دیگر کارآمد نیست. حتی تحلیلگران مسیحی و یهودی در آمریکا به این نتیجه رسیده‌اند که ادامه تنش در خاورمیانه نه به نفع آمریکاست و نه به نفع صلح جهانی.
   
گفت‌وگو بین مذاهب برای تقویت همگرایی اسلامی
موسی درباره اختلافات مذهبی در جهان اسلام گفت: تعدد مذاهب اسلامی نه‌فقط تهدید نیست، بلکه می‌تواند به غنای فکری و دینی امت کمک کند، به‌شرط آن‌که علمای این مذاهب با گفت‌وگو و همکاری، زمینه‌های تفاهم را تقویت کنند.
موسی گفت: وحدت امت اسلامی امری یک‌شبه نیست و باید از طریق تعامل فرهنگی، ارتقای فهم متقابل و گفت‌وگوهای مداوم میان جوامع و علمای اسلامی تقویت شود. در جهان امروز که همه ملت‌ها از یکدیگر تأثیر می‌پذیرند، مسلمانان نیز باید با هوشمندی، فلسفه و ایدئولوژی‌های اسلامی را در خدمت وحدت و آگاهی قرار دهند. مسأله فلسطین امروز بار دیگر نشان داده است که امت اسلامی ظرفیت ایجاد بزرگ‌ترین همبستگی جهانی را دارد، به‌شرط آن‌که به‌جای ملاحظه‌کاری، در اتخاذ مواضع مشترک شجاعت داشته باشد.  استاد ممتاز اندیشه اسلامی در دانشگاه نوتردام آمریکا، در این گفت‌وگو بر نقش نهادهای علمی و دینی جهان اسلام در تقویت تعاملات فراملی برای مقابله با افراط‌گرایی و جنگ‌طلبی تأکید کرد.
   
هویت اسلامی؛ مکملی برای هویت ملی 
اسفندیاری نیز با اشاره به اهمیت وحدت اسلامی در دوران معاصر گفت: هویت اسلامی نه‌فقط در تعارض با هویت ملی نیست، بلکه ریشه‌ای کهن و فراتر از مرزها دارد. از پیش از عصر مدرن تا امروز، مسلمانان با وجود تفاوت‌های نژادی و جغرافیایی، همواره نسبت به هم احساس همدلی داشته‌اند. امروز، در دوران بحران‌های جهانی، این میراث عمیق می‌تواند به ملت‌ها کمک کند تا درک بهتری از یکدیگر داشته باشند.
موسی، راه برون‌رفت از این بحران را در افزایش تعامل نخبگان جهان اسلام دانست و گفت: اگر علمای ایران، پاکستان، عربستان و دیگر کشورهای اسلامی ارتباطات و گفت‌وگوهای مستمر داشته باشند، این تعاملات به مرور بر سیاست دولت‌ها نیز اثر خواهد گذاشت. بازار مشترک اسلامی نباید فقط اقتصادی باشد، بلکه باید به تعاملات فکری و سیاسی نیز گسترش پیدا کند. از ظرفیت دانشگاه‌ها باید استفاده کرد تا گفت‌وگو میان جوامع مسلمان با دیگر اقشار غربی تقویت شود. این ابزار مؤثری است برای مقابله با افراط‌گرایی مذهبی و ایجاد درک متقابل.
وی افزود: «در شرایط فعلی، جامعه اسلامی بیش از هر زمان دیگری نیازمند همبستگی درونی و گفت‌وگوی بیرونی با دیگر ادیان است. تنها با این دو مسیر، می‌توان از تکرار فاجعه‌های انسانی مانند غزه جلوگیری کرد.»
   
دوگانه‌سازی «امت و ملت» 
شهاب اسفندیاری، رئیس دانشگاه صداوسیما، در سخنان پایانی گفت‌وگوی بین‌المللی برنامه «خرمشهر» با ابراز تأسف از وضعیت کنونی جهان اسلام تأکید کرد که تنها راه جلوگیری از فجایع در سرزمین‌های مسلمانان، بازسازی همبستگی امت اسلامی بر پایه میراث معنوی مشترک است. وی دوگانه‌سازی هویت ملی و دینی را طرحی جعلی و استعماری خواند.
رئیس دانشگاه صداوسیما با تأکید بر اهمیت وحدت در هویت اسلامی گفت: گام نخست برای شکل‌گیری این وحدت، تقویت احساس همبستگی اسلامی است؛ این‌که ما خود را بخشی از یک امت فراملی بدانیم، نه در تقابل با هویت ملی، بلکه در تکامل آن.
​​​​​​​وی دوگانه‌سازی میان «هویت ملی» و «هویت دینی» را ازجمله حربه‌های استعمار برای تضعیف جهان اسلام دانست.