سربلندی ایران در سلامت
در سال‌های اخیر، ایران با وجود محدودیت‌ها و تحریم‌ها توانسته جایگاه قابل‌توجهی در حوزه تحقیقات پزشکی و فناوری سلامت در منطقه به‌دست‌آورد. رشد چشمگیر تولید علم، توسعه فناوری‌های نوین و موفقیت‌های درمانی در حوزه‌هایی مانند سلول‌های بنیادی، پیوند اعضا و ژن‌درمانی، نشان می‌دهد که کشور مسیر پیشرفت علمی را با سرعت قابل‌توجهی طی می‌کند؛ از کسب رتبه‌های برجسته در رشته‌های تخصصی مانند داروسازی و دندانپزشکی گرفته تا دستاوردهای پیشرفته در درمان بیماری‌های صعب‌العلاج؛ اقداماتی که نشان می‌دهد کشور توانسته نیازهای درمانی داخلی را تامین کند و حتی مورد اعتماد گردشگران سلامت قرار گیرد.
البته این موفقیت‌ها با چالش‌ها و موانعی جدی نیز همراه بوده که مسیر تحقیق و نوآوری را پیچیده کرده است. مصاحبه پیش‌رو با دکتر شاهین آخوندزاده، معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، فرصتی است برای بررسی دستاوردهای علمی ایران، تحلیل چالش‌ها و ترسیم چشم‌انداز آینده پژوهش و فناوری سلامت در کشور.
کشور در دهه اخیرشاهد پیشرفت‌های چشمگیری دردرمان بیماری‌هاوفناوری‌های نو مانند سلول‌های بنیادی بوده، درحال‌حاضر وضعیت ایران در این حوزه‌ها به چه شکل است؟
در یک دهه گذشته، کشور در حوزه سلول‌های بنیادی دستاوردهای بسیار ارزشمندی داشته و همچنین در درمان برخی بیماری‌ها نیز موفقیت‌های قابل‌توجهی کسب کرده‌ایم. در آینده نزدیک، خبرهای خوبی از سوی وزارت بهداشت در این زمینه اعلام خواهد شد. اینها دستاوردهای بزرگی است که به‌خوبی از آنها آگاهیم. نتیجه این پیشرفت‌ها آن است که اکنون در بسیاری از بیماری‌ها دیگر نیازی به اعزام بیماران به خارج از کشور نیست. این موفقیت‌ها حاصل تلاش‌های بخش بهداشت و درمان در طول ۴۶ سال گذشته بوده است. پیش از انقلاب، حتی برای درمان بیماری‌های ساده، ناچار بودیم به خارج از کشور سفر کنیم. اما امروز، چنین نیازی وجود ندارد و بخش قابل‌توجهی از این پیشرفت‌ها، حاصل فعالیت‌های تحقیقاتی انجام‌شده در داخل کشور است. در گذشته، برای درمان نازایی، بیماران ایرانی باید به خارج از کشور سفر می‌کردند اما اکنون از عراق، افغانستان، جمهوری‌آذربایجان و حتی برخی کشورهای آسیای میانه، برای درمان نازایی به ایران مراجعه می‌کنند. اینها همه از دستاوردهای مهم بخش بهداشت و درمان کشور محسوب می‌شود.
در حوزه‌های دیگر همچون پیوند اعضا چه دستاوردهایی داشتیم؟
در حوزه پیوند کبد، دومرکز اصلی درایران فعالیت می‌کنند:مرکز پیوند کبد دانشگاه علوم پزشکی شیرازومرکزپیوند کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران. این دو مرکز در زمره پنج مرکز برتر جهان در این زمینه قرار دارند. هزینه پیوند کبد در خارج از کشور حداقل حدود نیم‌میلیون دلار است اما اکنون بیماران ایرانی این عمل را با موفقیت بالا و به‌راحتی در داخل کشور انجام می‌دهند.
در حوزه درمان بیماری‌هایی مانند سرطان چه؟
موفقیت‌های به‌دست‌آمده نشان می‌دهد در حوزه‌هایی که سرمایه‌گذاری مناسبی صورت گرفته، دستاوردهای قابل‌توجهی حاصل شده است. درمان انواع سرطان، به‌ویژه سرطان خون، در ایران با کیفیت قابل قبولی انجام می‌شود. همچنین در اکثر پیوندهای چشمی، کشور ما آمار بسیار مطلوبی دارد. نکته مهم‌تر آن‌که بسیاری از شاخص‌های بهداشتی ودرمانی که درطول۳۰سال گذشته به‌دست‌آمده، حاصل فعالیت‌های تحقیقاتی کشور بوده است. دستاوردهای اولیه در این حوزه از بخش تحقیقات نشأت گرفته و لازم است در این بخش، به‌ویژه در زمینه تجهیزات، سرمایه‌گذاری جدی صورت گیرد.اگر نوسازی تجهیزات مراکز آزمایشگاهی را در دستورکار قرار ندهیم، در این حوزه عقب خواهیم افتاد. یکی از زمینه‌هایی که اکنون به سرمایه‌گذاری فوری نیاز دارد، ژن‌درمانی است. بسیاری از بیماری‌های صعب‌العلاج درحال‌حاضر و در آینده نزدیک از طریق ژن‌درمانی قابل درمان هستند، و ایران نیز باید در این حوزه سرمایه‌گذاری مؤثری انجام دهد.
چه تفاوتی بین سرمایه‌گذاری ایران و دیگر کشورها در این حوزه وجود دارد؟
در ایران همواره ادعا می‌شود که حدود ۰.۵درصد از تولید ناخالص ملی به تحقیق وتوسعه اختصاص می‌یابد اما به احتمال زیاد، این میزان حتی کمتر است. در کشورهای با تولید ناخالص ملی بالاتر، بودجه تخصیص‌یافته به این حوزه نیز چشمگیر است. در مقابل، با توجه به تولید ناخالص ملی کوچک‌تر ایران، سهم اختصاص‌یافته به پژوهش و نوآوری بسیار ناچیز است. این تفاوت، شکافی قابل‌توجه در توان تحقیقاتی و پیشرفت علمی ایجاد می‌کند.
و مهم‌ترین چالش کشور در حوزه تحقیقات و فناوری چیست؟
تخصیص اعتبارات مناسب به بخش تحقیقات و فناوری کشور، یکی از چالش‌های اساسی ما در این حوزه است. با سهمی حدود ۰.۵درصد ازتولید ناخالص داخلی نمی‌توانیم با کشورهایی رقابت کنیم که تولید ناخالص داخلی بزرگی دارند و ۳درصد آن را به توسعه اختصاص می‌دهند. این تفاوت، یکی از بزرگ‌ترین مشکلات کشور در مسیر پیشرفت علمی و فناورانه محسوب می‌شود.
کشورمان در شاخص‌های علمی و فناوری چه جایگاهی دارد؟
تا سال ۲۰۲۱، رتبه ما در منطقه اول بود؛ یعنی براساس شاخص‌های Science (منابع علمی و انتشارات) و Scopus (پایگاه اطلاعات علمی) جایگاه نخست را داشتیم اما اکنون دیگر در رتبه اول نیستیم. ابتدا ترکیه جایگاه ما را گرفت و سپس عربستان‌سعودی مقام نخست را از آن خود کرد؛ آن‌هم در دو شاخص مهم یعنی تعداد مقالات و میزان استنادات. درحال‌حاضر ما در رتبه سوم قرار داریم. از سال ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ یک تلاش ۱۰ساله در کشور آغاز شد که ثمره آن را در سال ۲۰۱۷ و در Science (منابع علمی و انتشارات) و Scopus (پایگاه اطلاعات علمی) مشاهده کردیم. این موفقیت حاصل حمایت‌هایی بود که دولت‌ها از پژوهشگران کشور و از بخش پژوهش و فناوری دانشگاه‌ها به‌عمل‌آوردند. راهکارهای مختلفی که در این مسیر به‌کار گرفته شد، ما را به اهدافی رساند که طبق برنامه ششم توسعه، باید به آنها دست‌می‌یافتیم و خوشبختانه به آن نقطه رسیدیم.
چه مسائلی سبب شد که جایگاه خود را از دست بدهیم؟
در پنج سال گذشته، به‌دلیل مواجهه با تحریم‌های علمی بسیار شدید وکاهش حمایت‌های مالی از بخش تحقیقات و فناوری، جایگاه نخست منطقه را از دست دادیم. اگر این روند ادامه پیدا کند و حمایت مناسبی از بخش تحقیقات و فناوری صورت نگیرد، این نگرانی وجود دارد که جایگاه فعلی‌مان نیز حفظ نشود و ممکن است کشورهای دیگر از ما پیشی بگیرند.
شرایط ما در حوزه‌های مختلف علوم پزشکی، ازجمله پزشکی بالینی، دندانپزشکی و داروسازی چگونه است؟
ما در حوزه پزشکی بالینی رتبه‌های خوبی کسب کرده بودیم و دررشته دندانپزشکی نیزجایگاه بسیار مطلوبی داشتیم؛ به‌طوری‌که در آن رتبه نهم جهان را به‌دست آورده بودیم. همچنین در رشته داروسازی نیز عملکرد قابل‌توجهی داشتیم و موفق شدیم رتبه ششم جهانی را کسب کنیم اما درحال‌حاضر این رتبه‌ها دچار افت شده‌اند.به‌عنوان‌مثال، در دندانپزشکی از رتبه نهم به یازدهم سقوط کرده‌ایم. این تغییرات کاملا وابسته به میزان حمایت کشور از بخش تحقیقات و فناوری است. درواقع افت ما تنها محدود به رتبه‌های تحقیقاتی نبوده است. در حوزه فناوری نیز، چند سال پیش رتبه ۵۳ جهان را داشتیم اما اکنون به رتبه ۷۰ رسیده‌ایم. این افت محسوس نشان‌دهنده نیاز جدی به اتخاذ راهکارهای مؤثر و فوری است.
در دیدار اخیر نخبگان علمی و ورزشی کشور با مقام معظم رهبری، ایشان به یکی از مراکز تحقیقاتی اشاره کردند که موفق به یافتن درمان یک بیماری لاعلاج شده است. می‌توانید کمی درباره جزئیات این دستاورد توضیح دهید؟
ازجزئیات این موضوع مطلع‌هستم اماباتوجه به این که قراراست خبر آن درزمان مقررمنتشرشود،اجازه دهیدفعلا به آن نپردازیم.
کشور در دهه اخیرشاهد پیشرفت‌های چشمگیری دردرمان بیماری‌هاوفناوری‌های نو مانند سلول‌های بنیادی بوده، درحال‌حاضر وضعیت ایران در این حوزه‌ها به چه شکل است؟
در یک دهه گذشته، کشور در حوزه سلول‌های بنیادی دستاوردهای بسیار ارزشمندی داشته و همچنین در درمان برخی بیماری‌ها نیز موفقیت‌های قابل‌توجهی کسب کرده‌ایم. در آینده نزدیک، خبرهای خوبی از سوی وزارت بهداشت در این زمینه اعلام خواهد شد. اینها دستاوردهای بزرگی است که به‌خوبی از آنها آگاهیم. نتیجه این پیشرفت‌ها آن است که اکنون در بسیاری از بیماری‌ها دیگر نیازی به اعزام بیماران به خارج از کشور نیست. این موفقیت‌ها حاصل تلاش‌های بخش بهداشت و درمان در طول ۴۶ سال گذشته بوده است. پیش از انقلاب، حتی برای درمان بیماری‌های ساده، ناچار بودیم به خارج از کشور سفر کنیم. اما امروز، چنین نیازی وجود ندارد و بخش قابل‌توجهی از این پیشرفت‌ها، حاصل فعالیت‌های تحقیقاتی انجام‌شده در داخل کشور است. در گذشته، برای درمان نازایی، بیماران ایرانی باید به خارج از کشور سفر می‌کردند اما اکنون از عراق، افغانستان، جمهوری‌آذربایجان و حتی برخی کشورهای آسیای میانه، برای درمان نازایی به ایران مراجعه می‌کنند. اینها همه از دستاوردهای مهم بخش بهداشت و درمان کشور محسوب می‌شود.
در حوزه‌های دیگر همچون پیوند اعضا چه دستاوردهایی داشتیم؟
در حوزه پیوند کبد، دومرکز اصلی درایران فعالیت می‌کنند:مرکز پیوند کبد دانشگاه علوم پزشکی شیرازومرکزپیوند کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران. این دو مرکز در زمره پنج مرکز برتر جهان در این زمینه قرار دارند. هزینه پیوند کبد در خارج از کشور حداقل حدود نیم‌میلیون دلار است اما اکنون بیماران ایرانی این عمل را با موفقیت بالا و به‌راحتی در داخل کشور انجام می‌دهند.
در حوزه درمان بیماری‌هایی مانند سرطان چه؟
موفقیت‌های به‌دست‌آمده نشان می‌دهد در حوزه‌هایی که سرمایه‌گذاری مناسبی صورت گرفته، دستاوردهای قابل‌توجهی حاصل شده است. درمان انواع سرطان، به‌ویژه سرطان خون، در ایران با کیفیت قابل قبولی انجام می‌شود. همچنین در اکثر پیوندهای چشمی، کشور ما آمار بسیار مطلوبی دارد. نکته مهم‌تر آن‌که بسیاری از شاخص‌های بهداشتی ودرمانی که درطول۳۰سال گذشته به‌دست‌آمده، حاصل فعالیت‌های تحقیقاتی کشور بوده است. دستاوردهای اولیه در این حوزه از بخش تحقیقات نشأت گرفته و لازم است در این بخش، به‌ویژه در زمینه تجهیزات، سرمایه‌گذاری جدی صورت گیرد.اگر نوسازی تجهیزات مراکز آزمایشگاهی را در دستورکار قرار ندهیم، در این حوزه عقب خواهیم افتاد. یکی از زمینه‌هایی که اکنون به سرمایه‌گذاری فوری نیاز دارد، ژن‌درمانی است. بسیاری از بیماری‌های صعب‌العلاج درحال‌حاضر و در آینده نزدیک از طریق ژن‌درمانی قابل درمان هستند، و ایران نیز باید در این حوزه سرمایه‌گذاری مؤثری انجام دهد.
چه تفاوتی بین سرمایه‌گذاری ایران و دیگر کشورها در این حوزه وجود دارد؟
در ایران همواره ادعا می‌شود که حدود ۰.۵درصد از تولید ناخالص ملی به تحقیق وتوسعه اختصاص می‌یابد اما به احتمال زیاد، این میزان حتی کمتر است. در کشورهای با تولید ناخالص ملی بالاتر، بودجه تخصیص‌یافته به این حوزه نیز چشمگیر است. در مقابل، با توجه به تولید ناخالص ملی کوچک‌تر ایران، سهم اختصاص‌یافته به پژوهش و نوآوری بسیار ناچیز است. این تفاوت، شکافی قابل‌توجه در توان تحقیقاتی و پیشرفت علمی ایجاد می‌کند.
و مهم‌ترین چالش کشور در حوزه تحقیقات و فناوری چیست؟
تخصیص اعتبارات مناسب به بخش تحقیقات و فناوری کشور، یکی از چالش‌های اساسی ما در این حوزه است. با سهمی حدود ۰.۵درصد ازتولید ناخالص داخلی نمی‌توانیم با کشورهایی رقابت کنیم که تولید ناخالص داخلی بزرگی دارند و ۳درصد آن را به توسعه اختصاص می‌دهند. این تفاوت، یکی از بزرگ‌ترین مشکلات کشور در مسیر پیشرفت علمی و فناورانه محسوب می‌شود.
کشورمان در شاخص‌های علمی و فناوری چه جایگاهی دارد؟
تا سال ۲۰۲۱، رتبه ما در منطقه اول بود؛ یعنی براساس شاخص‌های Science (منابع علمی و انتشارات) و Scopus (پایگاه اطلاعات علمی) جایگاه نخست را داشتیم اما اکنون دیگر در رتبه اول نیستیم. ابتدا ترکیه جایگاه ما را گرفت و سپس عربستان‌سعودی مقام نخست را از آن خود کرد؛ آن‌هم در دو شاخص مهم یعنی تعداد مقالات و میزان استنادات. درحال‌حاضر ما در رتبه سوم قرار داریم. از سال ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ یک تلاش ۱۰ساله در کشور آغاز شد که ثمره آن را در سال ۲۰۱۷ و در Science (منابع علمی و انتشارات) و Scopus (پایگاه اطلاعات علمی) مشاهده کردیم. این موفقیت حاصل حمایت‌هایی بود که دولت‌ها از پژوهشگران کشور و از بخش پژوهش و فناوری دانشگاه‌ها به‌عمل‌آوردند. راهکارهای مختلفی که در این مسیر به‌کار گرفته شد، ما را به اهدافی رساند که طبق برنامه ششم توسعه، باید به آنها دست‌می‌یافتیم و خوشبختانه به آن نقطه رسیدیم.
چه مسائلی سبب شد که جایگاه خود را از دست بدهیم؟
در پنج سال گذشته، به‌دلیل مواجهه با تحریم‌های علمی بسیار شدید وکاهش حمایت‌های مالی از بخش تحقیقات و فناوری، جایگاه نخست منطقه را از دست دادیم. اگر این روند ادامه پیدا کند و حمایت مناسبی از بخش تحقیقات و فناوری صورت نگیرد، این نگرانی وجود دارد که جایگاه فعلی‌مان نیز حفظ نشود و ممکن است کشورهای دیگر از ما پیشی بگیرند.
شرایط ما در حوزه‌های مختلف علوم پزشکی، ازجمله پزشکی بالینی، دندانپزشکی و داروسازی چگونه است؟
ما در حوزه پزشکی بالینی رتبه‌های خوبی کسب کرده بودیم و دررشته دندانپزشکی نیزجایگاه بسیار مطلوبی داشتیم؛ به‌طوری‌که در آن رتبه نهم جهان را به‌دست آورده بودیم. همچنین در رشته داروسازی نیز عملکرد قابل‌توجهی داشتیم و موفق شدیم رتبه ششم جهانی را کسب کنیم اما درحال‌حاضر این رتبه‌ها دچار افت شده‌اند.به‌عنوان‌مثال، در دندانپزشکی از رتبه نهم به یازدهم سقوط کرده‌ایم. این تغییرات کاملا وابسته به میزان حمایت کشور از بخش تحقیقات و فناوری است. درواقع افت ما تنها محدود به رتبه‌های تحقیقاتی نبوده است. در حوزه فناوری نیز، چند سال پیش رتبه ۵۳ جهان را داشتیم اما اکنون به رتبه ۷۰ رسیده‌ایم. این افت محسوس نشان‌دهنده نیاز جدی به اتخاذ راهکارهای مؤثر و فوری است.
در دیدار اخیر نخبگان علمی و ورزشی کشور با مقام معظم رهبری، ایشان به یکی از مراکز تحقیقاتی اشاره کردند که موفق به یافتن درمان یک بیماری لاعلاج شده است. می‌توانید کمی درباره جزئیات این دستاورد توضیح دهید؟
ازجزئیات این موضوع مطلع‌هستم اماباتوجه به این که قراراست خبر آن درزمان مقررمنتشرشود،اجازه دهیدفعلا به آن نپردازیم.
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
جنبش مردمی سوریه
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
زمان دیپلماسی برای حمایت از مقاومت
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
نقش ویژه اهالی اندیشه، رسانه و هنر در مقابله با تهدیدات نرم
گفت و گو
گفت‌وگو با غلامحسین زمان‌آبادی و طرحی که مورد توجه رئیس جمهور قرار گرفت
تحول در ورزش
فریدون ناصحی، نوازنده پیانو و آهنگساز در گفت‌وگو با جامجم: