راه ‌‌طولانی ‌تا دماوند ‌جهانی‌

ثبت آثار طبیعی کشورهای مختلف جهان در فهرست آثار جهانی، بحث جدیدی نیست؛ اما در کشورمان موضوع تازه‌ای به شمار می‌رود که می‌تواند با توجه به پتانسیل بالای کشورمان درخصوص داشتن جاذبه‌های مختلف طبیعی، ما را در این مساله پیشتاز کند.

دماوند نیز از آنجا که از هر نظر منحصر به فرد به شمار می‌رود، یکی از معدود پدیده‌های طبیعی در ایران است که باید ملی می‌شد. این از آنجا نشات می‌گیرد که پدیده‌های طبیعی در کشورهایی مثل ایران برای آن که همیشه منحصر به فرد باقی بمانند نیازمند صیانت و حفاظت بیشتری هستند که تنها با برچسب آثار ملی این مساله محقق می‌شود، اما بیان این پرسش که آیا با ملی کردن این پدیده‌ها صیانت از آنها بیشتر می‌شود یا خیر؟ کماکان پرسشی است که پاسخ خود را می‌طلبد و تاکنون بی‌پاسخ مانده است. این یک واقعیت است که دماوند برای آن که ملی شود، راه طولانی را طی نکرد. همه دست به دست هم دادند و حتی بعضی موارد هم چشم‌هایشان را بر کوتاهی‌ها بستند تا دماوند به هر شکل ممکن در مدت زمان کوتاهی عنوان ملی را برخود گیرد، اما این که دماوند برای جهانی شدن چه مسیری را پیش رو دارد، بحث دیگری است که در جای خود تامل بیشتری را نیز می‌طلبد.
شاید دیگر پرسشی که پس از ثبت ملی دماوند بر اذهان همه نقش بست، این بود که ما چطور می‌توانیم دماوند را جهانی کنیم؟ وقتی دماوند هنوز برای بسیاری بومی نشده است؟

همه برای دماوند

یک مقام مسوول در سازمان میراث فرهنگی در جایی گفته است با توجه به وضعیت اقلیمی، 500 اثر طبیعی ایران می‌تواند در فهرست آثار ملی به ثبت برسد، اما این آثار چه اولویت‌هایی دارند و با چه ویژگی‌هایی در این فهرست قرار می‌گیرند شاید مهم‌ترین بحث در این حوزه به شمار رود.

آرش کوشا، رئیس کمیته ملی طبیعت‌گردی سازمان میراث فرهنگی در این باره می‌گوید: اکنون با توجه به ظرفیت بسیار زیادی که در حوزه میراث طبیعی در ایران وجود دارد و در راستای سند ملی طبیعت‌گردی، حدود 4‌هزار منطقه و جاذبه طبیعی شناسایی شده است که ثبت این مناطق در فهرست آثار ملی یکی از ضروریت‌های سازمان میراث فرهنگی و گردشگری به شمار می‌رود.

به گفته وی، از این فهرست 4 هزارتایی اکنون در ایران تنها اطلاعات 500 پرونده برای ثبت در فهرست آثار ملی کامل شده است و ثبت دماوند به عنوان یکی از برجسته‌ترین پدید‌های طبیعی ایران، شاید بهترین بهانه برای آغاز روند ثبت ملی این آثار و زمینه‌هایی برای ثبت جهانی آنها به شمار رود.

از سویی دیگر عباس‌نژاد، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مازندران در این خصوص می‌گوید: در بخش آثار طبیعی در استان 200 اثر شناسایی شده است که پرونده 8 اثر آن تکمیل شده و ثبت ملی کوه دماوند به عنوان نخستین اثر طبیعی ازجمله این موارد است.  او حتی پا را فراتر از این موضوع می‌گذارد و از دماوند به عنوان منطقه نمونه گردشگری بین‌المللی یاد می‌کند و می‌افزاید: مطالعات امکان‌سنجی انجام شده، قابلیت‌های سرمایه‌گذاری در این منطقه را بررسی می‌کند و سعی ما بر این است تا با اعتبارات استانی اختصاص یافته، شبکه راه‌های قابل دسترسی دماوند را گسترش دهیم.

شاید ثبت دماوند آغاز خوبی برای این حرکت به شمار رود، اما بسیاری از مناطق مورد بحث نیز مانند دماوند مشکلات زیادی در تهیه پرونده‌شان دارند. ساخت و ساز‌های غیرمجاز، از بین رفتن حریم‌های منظری و چرای بی‌رویه دام و طیور در این مناطق منحصر به فرد باعث می‌شود این روند با مشکلاتی روبه‌رو شود.

ملی شدن به چه قیمت؟

کارشناسان عقیده دارند اگر مکانی را ثبت ملی یا جهانی کنیم هجوم علاقه‌مندان و گردشگران به آنجا برای بازدید می‌تواند از کیفیت این مناطق منحصر به فرد بکاهد، یعنی آن که بسیاری با توجه به وجهه جهانی این آثار علاقه‌مند بازدید و حضور در آن مناطق می‌شوند، اما هیچ زیرساخت حمایتی از اثر مورد نظر در آن مناطق پس از ثبت ملی و جهانی وجود ندارد و این عامل باعث تخریب آن خواهد شد. کوشا در این مورد می‌گوید: وقتی یک اثر ثبت می‌شود توجه و اراده جمعی و تمامی دستگاه‌ها برای حفاظت و صیانت بیشتر از آن اثر به وجود می‌آید. ثبت الزامات خاص خودش را دارد. نباید در آنجا هر اتفاقی و هر گونه بهره‌‌برداری و توسعه‌ای که مصادیق توسعه ناپایدار است، اتفاق بیفتد.

او می‌افزاید: اکنون که دماوند ثبت ملی شده است در حال برنامه‌ریزی هستیم که این شرایط را فراهم بیاوریم. محدودیت‌ها همگی مشخص شده، آسیب‌های احتمالی پس از ثبت به این میراث طبیعی ایرانیان نیز تبیین شده و با همه دستگاه‌ها ازجمله محیط زیست، منابع طبیعی، فدراسیون‌های ورزشی همچون کوهنوردی مکاتبه شده است تا ببینیم چطور از دماوند، هم بهره‌برداری دقیق‌تر، هم از این پدیده کم‌نظیر طبیعی حفاظت کنیم.

کوشا در عین حال عقیده دارد طبیعت‌گردی و اکوتوریسم یک مدیریت پایدار و علمی طلب می‌کند که این وضعیت در برخی مناطق ایران مدیریت نشده پیش می‌رود.

او عقیده دارد: آنچه ما به عنوان طبیعت‌گردی امروز مطرح می‌کنیم، مدیریت درست و اصولی و خردمندانه گردشگران و طبیعت‌گردان است که در این حوزه باید برخی مسائل لحاظ شود، ازجمله این ‌که ظرفیت برد عرصه‌ها را باید کاملا بررسی کنیم، یعنی این ‌که چه تعداد گردشگر در چه بازه زمانی براساس فرمول‌هایی که دارد باید در این عرصه و با چنین تنوعی در این اکوسیستم حضور یابند. صحبت‌های کوشا در حالی است که اکنون اگر کسی بخواهد برای صعود از اثری جهانی همچون کوه کلیمانجارو یا کوه‌های دیگری همطراز با دماوند اقدام کند باید مدت طولانی را پشت‌سر بگذارد تا مسوولان مربوط کشورهای مورد نظر با بررسی‌های فرسایشی مشخص کنند که آیا حضور آن گردشگر در کوه آسیبی به آن منطقه ثبت شده می‌رساند یا خیر.

از موضوع فرسایش محیطی که بگذریم، می‌رسیم به آسیبی جدی‌تر که هر روز این اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی‌مان با آن دست به گریبان است. جالب است بدانید کارشناسان معتقدند روزانه پیش از 100 کامیون از معادن موجود در حاشیه کوه، خاک دماوند را تخلیه می‌کنند که این موضوع دغدغه‌ای جدی در این زمینه به شمار می‌رود. 3 معدن پوکه وسون، ملار و ملک‌آباد  که هم اکنون در این منطقه فعال هستند  باعث می‌شود این کوه  که در فهرست آثار ملی میراث طبیعی ایران نیز به ثبت رسیده است  با مشکلات زیادی از جمله فرسایش مستقیم روبه‌رو شود.

طبیعت جهانی در ایران‌

جالب است بر اساس آن خبر کذایی، دماوند پیش از آن که ملی شود، جهانی شد اما آثار طبیعی ایران که می‌خواهند در فهرست آثار جهانی جای گیرند، به واقع کدام گوشه از ایران را شامل می‌شوند؟

وقتی از کوشا درباره ثبت جهانی این آثار می‌پرسیم، می‌گوید: در حوزه ثبت جهانی نیز چند حوزه به طور جدی در حال پیگیری است که از آن جمله می‌توان به پرونده جنگل‌های هیرکانی یا همان جنگل‌های خضری اشاره کرد که یکی از زیباترین و پر رمز و رازترین و حتی مهم‌ترین جنگل‌های دنیا به شمار می‌رود.

 این جنگل که کارهای مقدماتی برای ثبتش در فهرست بین‌المللی با همکاری مشترک ارمنستان صورت پذیرفته، در واقع اولین اثر ایران در فهرست جهانی میراث طبیعی به شمار می‌رود.  به گفته وی، سازمان میراث فرهنگی با استفاده از آیین‌نامه‌ای که به همین منظور بر اساس قالب‌های جهانی تهیه شده، اطلاعات لازم را استخراج کرد.

اما آن که دماوند کی جهانی خواهد شد بحث دیگری است، زیرا ثبت میراث طبیعی در فهرست جهانی یونسکو خود مستلزم تهیه پرونده‌ای جهانی در این خصوص است که تصور می‌شود با توجه به حاشیه‌های پر رنگ‌تر از متن این کوه برای تهیه پرونده جهانی‌اش  که منحصر به فرد بودن این منطقه را تهدید می‌کند  باعث می‌شود تصور همگانی بر این باشد که دماوند راه طولانی را برای جهانی شدن در پیش‌رو دارد.

آیین‌نامه‌ای برای طبیعت‌

تبصره ماده 2 قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی، مسوولان این سازمان را مکلف کرده تا با هدف بهره‌برداری از میراث طبیعی نسبت به تدوین آیین‌نامه مشترک میان سازمان محیط زیست و میراث فرهنگی و گردشگری اقدام کنند، اما این آخر ماجرا نیست زیرا در این آیین‌نامه، ثبت میراث طبیعی شامل بقایای زمین‌شناسی و محوطه‌های برآمده از آن و آنچه از تبادل انسان با طبیعت به‌وجود آمده، مناطق جغرافیایی حفاظت‌شده، آثار زیستی، جانوری نیز تعیین شده است.

فریبرز دولت‌آبادی، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در این خصوص می‌گوید: اکنون کار گروهی از متخصصان و کارشناسان فن، آیین‌نامه و چارچوب این فرآیند را مورد بررسی قرار می‌دهند.

به گفته وی پس از مطالعات و کارشناسی‌های بسیار، سال گذشته آیین‌نامه ثبت میراث طبیعی در شورای عالی ثبت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ثبت شد که برای ثبت دماوند به‌عنوان نخستین اثر در میراث طبیعی به اجرا درآمد. اما این قانون برای اجرایی شدن در برخی موارد دچار خلا است، زیرا در خصوص ثبت میراث طبیعی در فهرست آثار ملی تنها سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نمی‌تواند اثرگذار باشد و دستگاه‌های دیگری همچون سازمان محیط زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع و حتی بسیاری از دستگاه‌ها و نهاد‌های غیر مرتبط با این موضوع اثرگذار هستند و تهیه پرونده این مناطق را برای ثبت با مشکل روبه‌رو می‌کنند.

دماوند برای همیشه‌

اما بلند کوه ایرانیان پیش از آن که با جان و تن ساکنان این سرزمین آشنا باشد، ریشه در ذهن و روح آنان دارد. از این روست که همواره وقتی از دماوند در میان مردمان پارسی سخنی به میان می‌آید همگان از اسطوره‌هایی یاد می‌کنند که مانند رودهای حاشیه دماوند جاری و ساری در ذهن تمامی ایرانیان است.

ضحاک ماردوش، یکی دیگر از همین اسطوره‌هاست که داستانش در شاهنامه، داستان پلیدی‌هاست. او که با بوسه ابلیس بر دوش‌هایش 2 مار می‌روید مجبور است برای دور ماندن از گزند مارها هر روز 2 مغز جوان را بخورد و این مساله باعث می‌شود او سالیان سال به سلطنت بپردازد تا آن که ضحاک به درفش کاویانی کاوه سر تعظیم فرود می‌آورد و به وسیله فریدون در دماوند یا همان البرز کوه به بند کشیده می‌شود. جالب آن است که مردمان روستانشین اطراف دماوند کماکان عقیده دارند صداهایی که گاه از دل این کوه بر می‌آید، ناله‌های ضحاک است که بر آسمان بر می‌خیزد.

یا آن که آرش از فراز دماوند برای تعیین حد ایرانیان و تورانیان تیری انداخته است یا حتی در تاریخ بلعمی محل زیست کیومرث کوه دماوند دانسته شده‌ و گور فرزند وی هم آنجاست.  اما همه اینها اسطوره و افسانه است که بخشی از زندگی مردمان این سرزمین شده و با کمی بالا و پایین، مردمان ایران دماوند را جزیی از هویت و اقتدار خویش می‌دانند، حال آن که ملی باشد، جهانی باشد یا حتی کوهی ساکت که سال‌ها حتی کسی به فکر پیرامونش نبوده است.

مهدی نورعلیشاهی‌