تجاری سازی علم در قلب پارک‌های فناوری

موضوع اشتغال فارغ‌التحصیلان دانشگاهی و ایجاد شرایطی از سوی دانشگاه برای تسهیل کارآفرینی و ایجاد درآمد برای دانشگاه از محل تحقیقات، تقریبا 60 سال پیش در دانشگاه استنفورد، مطرح شد. در آن زمان زمینی در کنار دانشگاه در نظر گرفته شد تا فارغ‌التحصیلانی که تمایل به ایجاد شرکت‌های تحقیقاتی و مهندسی دارند، بتوانند با شرایط ویژه در آن استقرار یابند.

بتدریج و با افزایش تعداد شرکت‌ها در این محوطه، اثرات مثبت جانبی این تمرکز همچون همکاری و هم‌افزایی میان این شرکت‌ها نیز آشکار شد و ادبیاتی به نام پارک فناوری (Technology Park) ایجاد شد. البته موضوع نیازها و تقاضاهای دولتی برای خرید فناوری نیز این روند را تسریع کرد. دلیل نامگذاری پارک هم آن بود که این محیط فضای مفرح و مناسبی برای کار متخصصان و نخبگان فراهم می‌کرد و رویکرد اصلی آن نیز توسعه فناوری بود. با بروز هرچه بیشتر اثرات این پارک که بعدها به دره سیلیکون شهرت یافت، سایر کشورها نیز به الگوبرداری از آن پرداختند؛ به نحوی که اکنون در جهان بیش از 2000 پارک فناوری ایجاد شده است.

در ایران نیز از انتهای دهه 60 موضوع شهرک‌های علمی مورد توجه قرار گرفت ولی رونق اصلی ایجاد پارک‌های علمی و فناوری به ابتدای دهه 80 برمی‌گردد. پارک فناوری پردیس و شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان ازجمله نخستین پروژه‌ها در ایران بودند. از سال 1382 و با تغییرنام مراکز استانی سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران به پارک علم و فناوری، تعداد این پارک‌ها در استان‌های کشور بسرعت افزایش یافت؛ به گونه‌ای که در حال حاضر بیش از 30 مجوز پارک فناوری و بیش از 100 مرکز رشد فناوری در کشور صادر شده است. این پارک‌ها در ابعاد مختلفی مشغول به فعالیت هستند که مهم‌ترین بخش آن مراکز رشد فناوری است.

در فرآیند تجاری‌سازی، موضوع حمایت از طرح‌ها و ایده‌های جدید افراد و شرکت‌های نوپا به عهده مراکز رشد فناوری است و مرحله دوم که حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در بازارهای منطقه‌ای و جهانی است به عهده پارک‌های فناوری است. پارک‌های فناوری پذیرای اشخاص حقوقی یعنی شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان هستند.

در پذیرش این شرکت‌ها، عواملی همچون توانمندی فناوری و برنامه‌های شرکت در جهت توسعه و تولید فناوری‌های جدید مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. لیکن در عموم پارک‌های فناوری کشور، مراکز رشد فناوری نیز ایجاد شده‌اند که وظیفه آنها حمایت از نخبگان جوانی است که ایده‌های مناسبی را در حوزه فناوری دارند و این موضوع به دانشجویان یا فارغ‌التحصیلان دانشگاهی محدود نمی‌شود. در مراکز رشد طرح‌های کارآفرینان اعم از دانشگاهی و غیردانشگاهی بررسی علمی و اقتصادی شده و میزان موفقیت آنها و تیم مدیریتی مجری بررسی می‌شود و در صورتی که شرایط لازم را دارا باشد، فرد می‌تواند در مرکز رشد مستقر شده و ایده خود را کامل نماید. البته در نهایت تا شش ماه باید فرد طرح خود را در قالب ثبت یک شرکت دنبال کرده و تا سه سال می‌تواند از حمایت‌های مرکز رشد استفاده کند.

پارک‌ها در واقع بخشی از نظام ملی نوآوری هستند که البته یکی از نقش‌های آنها تقویت ارتباط میان دانشگاه و صنعت از طریق کمک به تجاری‌سازی ایده‌ها و نوآوری‌هاست. بیشتر شرکت‌های مستقر در پارک‌های فناوری را فارغ‌التحصیلان دانشگاهی تشکیل داده‌اند و در بسیاری از شرکت‌های مستقر در پارک‌ها، نقش هیات علمی دانشگاه‌ها پررنگ است.

از طرفی تقریبا هر پارک فناوری یک همکار و موسس دانشگاهی دارد و به لحاظ موقعیت نیز در نزدیکی یک دانشگاه قرار داشته و پارک‌ها از امکانات دانشگاه استفاده می‌کنند. همه اینها نشان می‌دهد بیشترین ارتباط در نهادهای اجرایی کشور بین پارک‌های فناوری و دانشگاه‌هاست. البته ارتباط با صنایع هم برای پارک‌ها مهم است که باید بیشتر به آن توجه شود. برای مثال تعداد بسیار زیاد نوآوری‌هایی که از دانشگاه بیرون آمده و در شرکت‌های عضو پارک به مرحله تولید و درآمدزایی رسیده‌اند، نشان‌دهنده نقش ویژه پارک فناوری پردیس در این حوزه است.

از سوی دیگر، بر اساس آمار قطعی موجود، در حال حاضر اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در نقش مدیرعامل و اعضای هیات مدیره بیش از 60 درصد شرکت‌های عضو پارک حضور دارند و این حضور موجب انتقال بسیاری از پروژه‌های دانشگاهی به داخل پارک برای تجاری‌سازی شده است. موضوع دیگر تعداد پروژه‌های مشترک بین شرکت‌ها و دانشگاه‌هاست که عدد قابل توجهی است. همچنین ما در پارک فناوری پردیس از کارآموزی و تعریف پروژه‌های تحقیقاتی کارشناسی ارشد و دکتری بین شرکت‌ها و دانشجویان حمایت می‌کنیم. اقدام بسیار مهم دیگر پارک در این حوزه، راه‌اندازی شبکه فن بازار ملی ایران بوده است. این شبکه که به عنوان مرکز تبادل فناوری کشور عمل می‌کند، وظیفه دارد تا رابطه تجاری مناسب میان نوآوران و مراکز صنعتی و به بیان دیگر میان صنعت و دانشگاه را برقرار کند. در حال حاضر بانک اطلاعاتی فن‌بازار ملی ایران با بیش از 6000 رکورد فناوری، بزرگ‌ترین مرجع فناوری کشور است.

یک موضوع به سطح علمی و فناوری موسسات و شرکت‌های عضو پارک برمی‌گردد. حضور شرکت‌های توانمند و دارای پتانسیل بالا در حوزه فناوری یکی از ویژگی‌های خاص این مجموعه است. نکته دوم خروجی‌های این شرکت‌هاست که بخش مهمی از تولیدات فناوری کشور زاییده پارک فناوری پردیس است که کشور را از وابستگی ده‌ها محصول پیشرفته به خارج بی‌نیاز کرده است. این در حالی است که بزرگ‌ترین رقم سرمایه‌گذاری بخش خصوصی فعال در حوزه دانش‌بنیان مربوط به پارک فناوری پردیس است که این پارک را به قطب فناوری منطقه تبدیل کرده است.

همه اینها به توجه ویژه شرکت‌های دانش‌بنیان، فناوران، نخبگان و دانشمندان داخلی و خارجی به پارک منجر شده و یک هم‌افزایی مثبت را فراهم کرده است. بسیاری از دانشجویان بعد از بازدید از پارک فناوری پردیس، امید تازه‌ای برای فعالیت و کار در کشور پیدا می‌کنند و برخی متخصصان مهاجرت کرده، علاقه‌مند به حضور مجدد در کشور شده‌اند که الان ما میزبان آنها هستیم. همچنین بسیاری از کشورها علاقه‌مند به استفاده از تجربیات پارک فناوری پردیس در ایجاد پارک فناوری در کشورشان هستند که الان با دو کشور تفاهم‌نامه مشاوره راه‌اندازی پارک داریم و چند کشور جدید نیز درخواست‌های مشابهی دارند.

برای یک نفر محقق، بهترین مکان برای کار دانشگاه و مرکز پژوهشی است یا کار در یک شرکت با فناوری پیشرفته. شرکت می‌تواند یک شرکت بزرگ باشد یا یک شرکت کوچک که فرد محقق خودش ایجاد کرده است. در بسیاری از کشورهای پیشرفته حدود 15 درصد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی جذب دانشگاه می‌شوند و حدود 65 درصد جذب شرکت‌ها می‌شوند. لذا بهترین گزینه برای اشتغال متخصصان شرکت‌های دانش‌بنیان هستند که می‌تواند هم به لحاظ علمی و فناوری و هم به‌لحاظ مالی و روانی آنها را اقناع کند. تجربه جهانی حاکی از موفقیت پارک‌های فناوری در جذب و نگهداشت محققان است و در ایران نیز حضور حدود 3000 شرکت در پارک‌ها و مراکز رشد فناوری، نشان از توجه محققان و متخصصان به این‌گونه مراکز دارد.

لیکن عوامل و شرایط بسیاری در تصمیم یک نخبه برای خروج از کشور و مهاجرت نقش دارند که عوامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، تاثیرات رسانه‌ای و... از جمله مهم‌ترین آنها هستند. لذا تنها نباید از پارک‌های فناوری انتظار داشته باشیم که مانع خروج نخبگان شوند.

این موضوع نیازمند یک آسیب‌شناسی جدی است که در آن باید به تجربیات سایر کشورها توجه شود. توجه جدی به موضوع اشتغال نخبگان و استفاده بهینه از ظرفیت‌های آنها نکته مهمی است. یک نخبه در هرم نیازهای مازلو در رده‌های بالایی قرار می‌گیرد که حس احترام و کامیابی و احساس موفقیت می‌تواند نهایت رضایت را برای او به ارمغان آورد. (مازلو نیازهای اساسی انسان را در یک هرم جای داده است که دارای پنج طبقه است. طبقات پایین‌تر هرم نیازهای حیاتی‌تر و ساده‌تر و طبقات بالاتر نیازهای پیچیده‌تر ولی کمتر حیاتی را نشان می‌دهند. نیازهای طبقه‌های بالاتر فقط وقتی مورد توجه فرد قرار می‌گیرند که نیازهای طبقه‌های پایین‌تر برطرف شده باشند. هر گاه فردی به طبقه‌ بالاتر حرکت کرد، نیازهای طبقه پایین‌تر چندان مورد توجه اصلی او نخواهد بود. اگر هم به صورت موردی به یک نیاز در طبقه‌های پایین‌تر احتیاج پیدا کند به صورت موقتی اولویت آن نیاز را بالا می‌برد ولی هرگز به صورت دائمی به طبقه پایین‌تر باز نمی‌گردد.)

لذا قرار دادن یک نخبه در موقعیتی که بتواند خروجی‌های ملموس کار خود را به بهترین نحو مشاهده کند و احساس مفید بودن برای محیط و جامعه را داشته باشد، از جمله اقدامات اساسی در این حوزه است؛ هرچند خود این موضوع، الزامات و پیش‌نیازهایی دارد که باید با استفاده از خروجی‌های آسیب‌شناسی به آن رسید.

من تاکنون چنین موضوعی را نشنیده‌ام، چون در بدترین حالت فرد می‌تواند با خروج از مرکز رشد باعث پیشرفت خود شود نه آن که پارک یا مرکز رشد را مقصر بداند. ولی با فرض صحت گفته شما، نمی‌توان رضایت همه مخاطبان یک موضوع را جلب کرد. طبیعتا پارک‌ها و مراکز رشد با محدودیت‌های زیادی در داخل خود و همچنین در تعامل با مجموعه‌های بیرونی روبه‌رو هستند.

در این شرایط است که مثلا یک پارک نمی‌تواند نیاز همه شرکت‌های خود به تسهیلات مالی را به بهترین نحو فراهم کند یا بر اثر کمبود فضا نتواند فضاهای کاری مناسب را برای شرکت‌های خود ایجاد کند، اما باید توجه داشت که تجربه مراکز رشد و پارک‌های فناوری در ایران تجربه جدیدی است و لذا عملکردها، لزوما همگی مثبت نیست. بنده هم اعتقاد دارم برخی مراکز رشد و پارک‌ها به وظیفه ذاتی خود بخوبی عمل نمی‌کنند و باید روی کیفیت بیشتر کار کنند و مواظب باشند صرفا تبدیل به یک مجتمع استیجاری شرکت‌ها نشوند.

لذا این ‌که در کشور برخی پارک‌ها و مراکز رشد با خروجی مورد انتظار فاصله دارند، موضوع بعیدی نیست.

چالش‌های بودجه‌ای و ضعف قوانین و حمایت‌ها در عملکرد پارک‌ها مهم است ولی موضوع مهم دیگر این است که بتوانیم درخصوص بازار شرکت‌های دانش‌بنیان راهکار بدهیم. اگر شرکت‌ها درآمد نداشته باشند دیگر پارک نمی‌تواند اهداف و وظایف خود را دنبال کند.

موفقیت پارک به موفقیت شرکت‌های عضو برمی‌گردد که در این خصوص باید برنامه داشته باشیم. این یکی از ضعف‌های بزرگ پارک‌هاست که کمتر به آن توجه می‌شود. پارک وظیفه خدمت‌رسانی به شرکت‌ها برای موفقیت آنها را به عهده دارد و نباید رویکرد بروکراتیک داشته باشد. لذا باید زنجیره تجاری سازی در پارک‌ها تعریف و ایجاد شود و برای هر شرکتی برنامه ارتقا تعریف کنیم.

چالش دیگر این است که به تجربه پارک‌های موفق کمتر بها داده می‌شود و برای برنامه‌های جدید از آنها استفاده حداکثری نمی‌شود. همچنین موضوع سرمایه‌گذاری دولت باید مورد توجه جدی قرار گیرد. باوجود سرمایه‌گذاری ده برابری بخش خصوصی نسبت به دولت در پارک فناوری پردیس که از عدد 2500 میلیارد ریال گذشته است، ما در تامین برخی زیرساخت‌هایی که دولت مکلف به تامین آنهاست عقب هستیم. لذا این‌گونه موضوعات باید مورد توجه قرار گیرد تا در آینده با پروژه‌های نیمه تمام یا بعضا شکست‌خورده روبه‌رو نشویم و انگیزه محققان برای فعالیت از دست نرود.

آمارهای جهانی نشان‌دهنده رشد بسیار عالی پژوهش و تولید علم در ایران است و بر اساس آمارهای رسمی جهانی، ایران تا سال 2018 میلادی به رتبه چهارم تولید علم جهانی خواهد رسید و حتی کشوری چون آلمان را هم پشت سر خواهد گذاشت. موضوع مهم دیگر این است که نتایج این پژوهش‌ها به مرحله تجاری‌سازی و درآمدزایی برسد.

اگر قرار باشد نتیجه پژوهش‌ها در قفسه‌های دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی بایگانی شوند و خاک بخورند، هزینه‌هایی انجام داده‌ایم که از آن عایدی نداشته‌ایم. لذا موضوع بسیار مهم در شرایط فعلی کشور، وجود یک اهتمام ملی برای توسعه تجاری‌سازی نتایج تحقیقات است که نقش‌آفرینی جدی همه نهادهای کشور و تسهیل تولید و توسعه فناوری و بخصوص انتهای زنجیره تجاری‌سازی که بازار است، می‌طلبد.

دولت باید به‌صورت جدی در بخش بازار محصولات دانش‌بنیان ورود داشته باشد و تسهیل‌گری لازم را برای ورود این محصولات به بازار انجام دهد. بازار، سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی خود پتانسیل بزرگی است که می‌تواند موتور بخش قابل‌توجهی از شرکت‌های دانش‌بنیان را روشن کند. اگر ما به‌صورت جدی به بازار شرکت‌های دانش‌بنیان توجه کنیم، شرکت‌ها بخش قابل توجهی از مشکلاتشان را حل خواهند کرد.

از علم تا عمل

پارک فناوری پردیس به عنوان یکی از تجربه‌های موفق کشور در راه‌اندازی مراکزی از این دست، تاکنون برای راه‌اندازی پارک در اکوادور و سوریه تفاهم‌نامه مشاوره امضا کرده است و در عین حال با حدود 15 سازمان علمی در کشورهای مختلف تفاهم‌نامه همکاری در زمینه‌های مختلف علمی دارد.

این پارک به عنوان بهشت فناوری منطقه، در 20 کیلومتری شمال‌شرق تهران در محدوده‌ فعلی به وسعت 38 هکتار در دو فاز (با افق توسعه تا حدود 1000 هکتار) واقع شده است. پردیس نوآوری (فاز یک) به مساحت 20 هکتار و پردیس دانش (فاز دو) به مساحت 18 هکتار و پردیس‌های هم‌افزایی، خلاقیت، تحول، توسعه، کارآفرینی، بهره‌وری و... که فضای توسعه آتی پارک را شکل خواهند داد در مراحل بعد قرار دارند.

در حال حاضر 127 شرکت عضو پارک فناوری پردیس هستند که بخشی از آنها در مراحل اتمام مراکز تحقیقاتی و مهندسی خود برای استقرار هستند. به گفته رئیس پارک فناوری پردیس شرکت‌های عضو این پارک‌ دارای چند صد محصول تجاری شده در بازار هستند که برای نمونه می‌توان به دستگاه پیشرفته برش جراحی اتاق‌های عمل، دستگاه مانیتورینگ علایم حیاتی بیمار، نسل سوم دوربین‌های سرعت‌سنج خودرو، ویکی فقه و مدرسه فقاهت، نرم‌افزار کتابخانه‌ای سیمرغ، انواع سوئیچ‌های مراکز مخابراتی، انواع فرستنده‌های رادیو تلویزیونی و دیجیتال، انواع UPSها، ماشین بیهوشی، انواع داروهای نوترکیب برای درمان بیماری‌های هپاتیت‌B وA و سرطان: (اینترفرون، آلفاـ دو ـ بی، فیلگراستیم، اریتروپویتین، پگافرون (اینترفرون پگیله)، داروی سردرد میگرنی، داروی زخم پای دیابتی، داروی جلوگیری از تشدید بیماری ایدز، تمیزکننده‌های اولتراسونیک، میکروسکوپ نیروی اتمی و گیت‌های کتابخانه‌ای اشاره کرد.

از جمله شرکت‌های شاخصی که موفق شدند در پارک پردیس به شکوفایی برسند و چرخه علم تا عمل را بخوبی طی کنند شرکت مهندسی کاوندیش سیستم در زمینه تجهیزات پزشکی، شرکت پویش دارو در زمینه دارو، شرکت تحقیقات الکترونیک فطروسی در زمینه الکترونیک، شرکت آرین ماهواره در زمینه خدمات IT، شرکت سازگان ارتباط در زمینه مخابرات و شرکت دیجیترون در زمینه مخابرات هستند.