مدارس هوشمند به سبک ایرانی

در همه جوامع امروزی فناوری اطلاعات به محور اصلی تحول و توسعه تبدیل‌شده تا جایی که در انجام بسیاری از کارها و امور روزمره زندگی از بانکداری تا شبکه‌های ارتباطی و حتی آموزش و تجارت، فناوری اطلاعات و ارتباطات نقش مهمی را ایفا می‌کند.

بی‌شک یکی از مقدمات لازم برای ورود به این عرصه شیوه جدیدی از آموزش است که به‌هیچ‌وجه تشابهی با شیوه‌های سنتی مرسوم ندارد.

از این‌رو مدتی است در بسیاری از کشورها از جمله کشور ما راه‌اندازی مدارس هوشمند مورد توجه مسئولان نظام آموزشی قرار گرفته است.

این روزها دیگر تعلیم و تربیت در چگونه خواندن و چگونه نوشتن خلاصه نمی‌شود، بلکه کار با ابزار تکنولوژیکی و چگونگی انجام این کار مورد توجه است.

در این خصوص، آموزش و پرورش ایران، گام‌های بلندی را برداشته است هر چند که هنوز تا رسیدن به آنچه باید باشد، فاصله بسیار زیادی است.

با مهندس یوسف نوری رییس مرکز آمار و فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش درباره ضرورت تاسیس مدارس هوشمند در کشور و امکانات و ویژگی‌های این مدارس گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

اساسا یک مدرسه هوشمند چه ویژگی‌هایی دارد و ایده راه‌اندازی مدارس هوشمند چند سال قدمت دارد؟

براساس تعریف استانداردی که وزارت آموزش و پرورش با مشورت کارشناسان مرکز آمار ایران ارائه کرده و در کتاب تعاریف و مفاهیم استاندارد وزارت آموزش و پرورش به چاپ رسیده است، مدرسه هوشمند مدرسه‌ای است که در آن به منظور ارتقای کیفی فرآیند تعلیم و تربیت با بهره‌گیری هوشمندانه از نهاد رسانه روند اجرای تمام فرآیندها، مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات طراحی شده است و این بهترین تعریفی است که ویژگی‌های یک مدرسه هوشمند را بخوبی بیان می‌کند.

در بحث محتوای الکترونیکی توجه داشته باشید که مبنای کار در آموزش و پرورش، یک رسانه آموزشی است که مبنای ارتقای تحصیلی قرار می‌گیرد. وقتی بحث محتوای الکترونیکی را تعریف می‌کنیم، می‌گوییم محتوای الکترونیکی یا چندرسانه‌ای مهم‌ترین ابزار برای ارتقای فرآیند یاددهی و یادگیری است و به عنوان مکمل در کنار آموزش قرار می‌گیرد.

ویژگی‌های مدرسه هوشمند تنها در بعد نرم‌افزاری آن خلاصه نمی‌شود. برای یک مدرسه هوشمند ایرانی مولفه‌هایی در نظر گرفته می‌شود. نخست این که یک مدرسه هوشمند ایرانی باید مبتنی بر نظریات یادگیری باشد که براساس باورها، اعتقادات و ارزش‌های ما شکل گرفته است. این ویژگی مهم‌ترین مولفه است. برای رسیدن به این هدف باید مقدمات لازم را فراهم کنیم. نقشه راه مدارس هوشمند با همکاری استادان دانشگاه تهیه و دستورالعملی نیز تنظیم شده است. مشروعیت‌بخشی به مدرسه هوشمند نیز از اهمیت زیادی برخوردار است به عبارتی باید مدرسه هوشمند در نظام آموزشی کشور قانونمند شود. در این خصوص، شیوه‌نامه‌ای به امضای وزیر رسیده و به استان‌ها ابلاغ شده است. در سایت www.hoomad.ir در بخش آیین‌نامه‌ها و شیوه‌نامه‌ها، شیوه‌نامه هوشمندسازی مدارس وجود دارد. طرح شیوه‌نامه مدارس هوشمند از مرداد 90 مصوب شد. در مرحله بعدی، سامانه‌ای از 450 هزار مدرسه هوشمند موجود تهیه شد. پس از بررسی‌های کارشناسی و جمع‌آوری اطلاعاتی درباره مدارس هوشمند در سطح دنیا و همچنین با در نظر گرفتن پیشینه‌ای که از سال 83 وجود داشت، ویژگی‌های مدارس هوشمند مصوب شد. در حقیقت، سال 83 دو مدرسه در شهر تهران و همچنین دو مدرسه در هر یک از 29 استانی که در آن زمان وجود داشت، به عنوان مدرسه هوشمند فعالیت خود را آغاز کردند که به علت موفق نبودن فعالیت این مدارس به عنوان مدارس هوشمند ادامه پیدا نکرد.

امروزه فناوری‌های نوین ارتباطی مطالبه و نیاز همه است و فناوری‌های دیجیتالی به بخشی جداناپذیر از زندگی ما تبدیل شده است. عموما همه خانواده‌ها، حداقل به یک کامپیوتر یا گوشی تلفن همراه یا بطور کلی به یک سیستم عامل دسترسی دارند و این امکانات به عنوان یک ضرورت شناخته شده است مگر این که شخصی بنا به نظر خودش تمایلی به استفاده از فناوری نداشته باشد.

ضرورت راه‌اندازی مدارس هوشمند ناشی از سیر تحول نظریات یادگیری است. ابتدا یادگیری رفتاری مطرح بود. سپس یادگیری شناختی مورد توجه قرار گرفت، اما در حال حاضر، نظریات یادگیری به سمت اجتماعی‌شدن پیش می‌رود و یادگیری پیوندی یا ارتباط‌گرایی مطرح شده است. مدرسه هوشمند یا در نگاه کلی‌تر نظام آموزشی باید هدف مشخصی را بر اساس تغییرات ایجادشده در ساختار اجتماعی تعقیب کند. شیوه‌های یادگیری هرکدام در زمان خودش خوب است و کاربردی می‌شود. یک مدرسه هوشمند مبتنی بر شیوه جدیدی از یادگیری است. با مطرح شدن شبکه‌های ارتباطی، یادگیری ارتباط‌گرایی مطرح شد و مطالبه دانش‌آموزان در این فرآیند نقش مهمی داشته است. مدرسه‌های سنتی ما بر اساس شیوه‌های یادگیری رفتاری اداره می‌شود، اما امروزه مشارکت و تعامل دانش‌آموزان در فرآیند یادگیری از اهمیت زیادی برخوردار است. در این زمینه از تجارب کشورهایی مانند انگلیس، ایرلند و مالزی هم استفاده کرده‌ایم. جزیره‌ای که با ریشه‌ها و زیرساخت‌های بنیادین ارتباط نداشته باشد از بین می‌رود.

در حقیقت، اگر این جزیره به زیرساخت‌های فلسفی و نظری سوار نباشد و زیرساخت مستحکمی نداشته باشد، روی سطح آب نمی‌ماند. بررسی‌های انجام‌شده و تحقیقات دانشگاهی نشان می‌داد ایجاد مدارس هوشمند در شرایط کنونی نیاز به تجارب متخصصانی دارد که در این زمینه تحصیل کرده‌اند. زیرساخت اساسی برای ایجاد تحول نیروی انسانی است. در این زمینه اسنادی تهیه شده است و شهر تهران با داشتن بیشترین مدارس هوشمند، استان آذربایجان شرقی، خراسان رضوی و بوشهر در این طرح مشارکت داشتند. آموزش نیروی انسانی و ساختار تشکیلاتی از ملزومات عبور از مراحل بعدی بود.

معاون فناوری، مسوولیت نظارت بر عملکرد مدارس هوشمند را بر عهده دارد. از مجموع 26 هزار مدرسه هوشمند، 18 هزار مدرسه از نظارت معاونت فناوری برخوردار است.

ساختار تشکیلاتی دیگر، کارشناسان هوشمندسازی است که دوره‌های آموزشی لازم را سپری کرده‌اند؛ کارگروه راهبری فاوا که با عنوان هوشمندسازی در استان‌ها فعال‌شده و قرار است دوره جدید آموزش نیروی انسانی برای تعدادی از مدرسان در دانشگاه شهید رجایی برگزار شود. اگر بخواهیم هوشمندسازی توسعه پیدا کند، همه باید آموزش ببینند. همه معلمان، دوره آموزش ابتدایی کامپیوتر را گذرانده‌اند، اما باید این مهارت‌ها کاربردی شود و لازم است در زمینه چگونگی ارائه طرح درس الکترونیکی، تولید محتوای الکترونیکی و کار با امکانات جدید دوره‌های تکمیلی گذرانده شود.

به طور قطع با اینترنت Dial up نمی‌توان از محتوای الکترونیکی سامانه‌های آموزشی استفاده کرد. برای مثال، سامانه مدرسه مجازی قرآن را در نظر بگیرید. در این سامانه دوره‌های آموزشی تعریف شده است. دانش‌آموزان پس از ثبت‌نام باید محتوای کتاب‌های درسی را دانلود کنند. این کتاب‌ها با خط اینترنت Dial up قابل دانلود نیست. اگرچه این کتاب‌ها از نظر نرم‌افزاری هیچ مشکلی ندارد. کتاب‌ها قابلیت یادداشت‌گذاری، علامت‌گذاری و خط‌کشیدن زیر قسمت‌های مورد نظر را دارد. یعنی در زمینه نرم‌افزاری پیشرفت‌های خوبی داشته‌ایم. مشکل اصلی ما محدودیت پهنای باند اینترنت است. یکی از اقداماتی که برای رفع این مشکل انجام شده این است که محتوای آموزشی بر بستر شبکه ملی ارتباطات یا اینترانت قابل استفاده است. البته برای دانش‌آموزان ایرانی مقیم خارج از کشور نیز امکان دسترسی به محتوای آموزش الکترونیک وجود دارد. مهر سال گذشته تفاهم‌نامه‌ای در هیات وزیران مصوب و قرار شد براساس این تفاهم‌نامه در 60 هزار نقطه در سطح کل مدارس هوشمند امکان استفاده از پهنای باند دو مگابایتی فراهم شود. تاکنون 16 هزار مدرسه به خط اینترنت دو مگابایتی متصل شده‌اند. تا پایان برنامه چهارم تنها 15 هزار خط اتصال وجود داشت، اما در حال حاضر از 44 هزار خط اتصالی که در اختیار داریم 16 هزار خط اتصال دو مگابایتی است که به عنوان بخشی از زیرساخت در شرایط کنونی که در مراحل اولیه هوشمندسازی هستیم، کفایت می‌کند. البته در کل باید برای 60 هزار مدرسه هوشمند امکانات خط ارتباطی را فراهم کنیم که هنوز این زیرساخت فراهم نشده است.

قطعا برای رسیدن به هدف باید الگوی سخت‌افزاری برای مدارس هوشمند ارائه می‌شد. الگوی سخت‌افزاری ما کاملا مشخص است و هر سال با توجه به پیشرفت‌هایی که در حوزه فناوری‌های دیجیتالی به دست می‌آید به‌روزرسانی می‌شود. چه در مجتمع‌های روستایی، چه در مراکز آموزشی شهری مشخصات فنی ابزارهایی که دانش‌آموزان برای دسترسی به محتوای آموزش الکترونیکی به آن نیاز دارند اعم از کامپیوتر، نوت‌بوک معلم و تبلت دانش‌آموزی و همچنین ویژگی‌های فنی سخت‌افزارهای کلاس‌های الکترونیکی در مقاطع مختلف تعیین شده است. در مدارس عشایری، پایه ششم مدارس ابتدایی و مدارس قرآنی این فعالیت‌ها و اقدامات در سطح گسترده انجام شده است. حتی وزن و اندازه، عمر باتری و وضوح تصویر نمایشگر ابزارها به عنوان معیاری برای پذیرش سخت‌افزارها در مدارس هوشمند مصوب شده است. در حال حاضر در بعضی مدارس هوشمند از تخته‌های الکترونیک استفاده می‌شود که از ابزارهای نوین در یادگیری محسوب می‌شود و به عنوان تکنولوژی مکمل آموزشی در اختیار معلمان و دانش‌آموزان قرار گرفته است. تخته‌های الکترونیکی امکانات زیادی را در اختیار معلم و دانش‌آموز قرار می‌دهد. برای مثال اتصال به اینترنت ملی، امکان ضبط صوت و تصویر و بایگانی و ذخیره مطالب از جمله امکاناتی است که در تخته‌های هوشمند گنجانده شده است. بطور کلی می‌توان گفت این ابزار منطبق با فناوری‌های روز چند رسانه‌ای طراحی شده است و دانش‌آموزان در صورتی که تبلت یا لپ‌تاپ در اختیار داشته باشند می‌توانند از اطلاعات ثبت شده در حافظه تخته‌های الکترونیک به عنوان جزوه درسی استفاده کنند.

همان‌طور که گفته شد، پورتال جامع مدارس هوشمند کشور به آدرس www.hoomad.ir راه‌اندازی شده است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این پورتال ایجاد امکان راه‌اندازی زیرساخت است. یعنی هر مدرسه می‌تواند حتی برای یک کلاس درس هم زیرپورتال ایجاد کند. کافی است استان، شهر و منطقه آموزشی را انتخاب کند. به این ترتیب، حتی یک مجتمع روستایی هم می‌تواند پورتالی را ایجاد کند. ما از طریق پورتال جامع مدارس هوشمند، امکان استفاده از کتابخانه مجازی، معرفی دوره، معرفی دانش‌آموزان ممتاز و ایجاد بخش‌های مختلف را فراهم می‌کنیم. یعنی مدیر، معلم و همه همکاران به نوعی در راه‌اندازی سایت برای مدرسه مشارکت دارند. راه‌اندازی پورتال به روشی ساده و بدون محدودیت برای همه مدارس امکان‌پذیر است. بانک فیلم آموزشی هم در این سایت وجود دارد که همه دانش‌آموزان کلاس می‌توانند در خصوص استفاده از روش‌های نوین مبتنی بر فناوری ارتباطات از آن بهره‌مند شوند. معلم‌ها و دانش‌آموزان هم می‌توانند فیلم‌های آموزشی مختلف را ارسال کرده و به اشتراک گذارند. سامانه‌ای برای ثبت‌نام الکترونیکی راه‌اندازی شده که به اطلاعات سازمان ثبت احوال دسترسی دارد.

نرم‌افزار تولید محتوای الکترونیکی (نگارا) از دیگر امکاناتی است که توسط مرکز آمار و فناوری اطلاعات و ارتباطات وزارت آموزش و پرورش تهیه‌شده و می‌تواند در مقاطع مختلف پاسخگوی دانش‌آموزان باشد. البته در حوزه کار و دانش و فنی حرفه‌ای به علت تعدد رشته‌های تحصیلی محدودیت‌هایی وجود دارد. پورتال دیگر، پورتال یکپارچه آموزشی پرورشی مدارس به آدرس portal.medv.ir است که امکان دسترسی به درس‌افزارها در مقاطع مختلف را به صورت طبقه‌بندی‌شده در اختیار کاربران قرار می‌دهد. راه‌اندازی این سامانه و فراهم‌شدن امکان ارتباط یکپارچه مدارس با یکدیگر با شیوه‌نامه هوشمندسازی مدارس مطابقت دارد و آغاز گامی دیگر به سوی تحقق اهداف سند تحول بنیادین وزارت آموزش و پرورش در اجرای پروژه هوشمندسازی مدارس است. با حمایت سازمان فناوری اطلاعات ایران، 3000 جزوه آموزشی درسی از طریق این سامانه ارائه شده که از گزینه درس‌افزار قابل دسترسی است. این سامانه بر بستر اینترانت راه‌اندازی شده است و در همه مدارس هوشمند امکان دسترسی به شبکه ملی اطلاعات یا اینترانت وجود دارد. با توجه به این که راه‌اندازی مدارس هوشمند از ضرورت‌های زندگی امروز است، تدابیری اندیشیده شده و قرار است در همه مدارس فعالیت‌هایی که در اولویت نیست حذف شود تا هزینه آنها به هوشمندسازی مدارس اختصاص داده شود. در حال حاضر، همه مدارس استثنایی دولتی به مدارس هوشمند تبدیل شده و قرار است تا سال آینده تحصیلی باقیمانده مدارس غیردولتی استثنایی و باقیمانده مدارس دولتی معمولی نیز هوشمندسازی شود.

در حال حاضر، در مدارس استثنایی همه کتاب‌ها به کتاب الکترونیکی یا E-book تبدیل شده است. در حقیقت، هدف ما این است که محتوای کتاب‌های چاپی را که در حال حاضر در مقاطع مختلف تدریس می‌شود به کتاب الکترونیکی تبدیل کنیم. با این تفاوت که در کتاب‌های الکترونیکی این امکان وجود دارد که کتاب‌ها برای هر استان و هر شهری بومی‌سازی شود. یعنی برای مثال در کتاب جغرافیا از تصاویر کوه‌ها، دریاچه‌ها یا رودهایی که در همان منطقه وجود دارد برای آموزش مفاهیم استفاده شود. در مدارس هوشمند معمولی از محتوای الکترونیکی به عنوان مکمل کتاب‌های درسی چاپی استفاده می‌شود و هنوز کتاب‌های درسی به کتاب‌های الکترونیکی تغییر پیدا نکرده است. چرا که در این صورت همه دانش‌آموزان باید تبلت یا کتابخوان داشته باشند که در این زمینه محدودیت‌هایی وجود دارد. مگر این‌که بتوانیم تبلت‌هایی را تحت عنوان تبلت‌های دانش‌آموزی با قیمت مناسب‌تر برای دانش‌آموزان فراهم کنیم و در اختیارشان قرار دهیم. در حال حاضر، هوشمندسازی مدارس در پنج سطح نیمه‌الکترونیک، الکترونیک، نیمه‌هوشمند، هوشمند و هوشمند پیشرفته انجام می‌شود. در مدارسی که هوشمند و هوشمند پیشرفته هستند علاوه بر آموزش، حضور و غیاب دانش‌آموزان و همه امور اداری نیز به عنوان سرویس‌های ارزش‌افزوده به شیوه الکترونیکی و هوشمند ارائه می‌شود، اما اساس راه‌اندازی مدارس هوشمند، آموزش و یادگیری به شیوه‌ای هوشمندانه است.