طراحان قالی در ایران

هنگام بحث درباره طراحان نقش‌قالی ایران اگر از گذشته‌های بسیار دور عهد صفوی ـ که تنها نام انگشت‌شمار تنی چند از این هنرمندان از جمله رضا عباسی، میرک و سلطان‌محمد تبریزی بر صفحات تاریخ هنر ایران باقی‌مانده است ـ بگذریم و ادامه مبحث را با گذشتن از یک فضای خالی تاریخی به دوره پایانی عهد قاجاریه کشانده و تاریخ نقش‌قالی را از زمان نقاش بزرگ کرمان ‌محسن‌خان‌ شروع کرده و به زمان حال برسانیم، به نام بسیاری از هنرمندان نقش‌قالی و تذهیب برمی‌خوریم که حاصل تخیل و قدرت نقش‌آفرینی آنان به هنر قالیبافی ایران جلوه ابدی بخشیده‌اند.

طراحان بزرگ نقش‌قالی ایران در 150 سال اخیر در پنج مرکز مهم قالیبافی ایران به شرح زیر دسته‌بندی می‌‌شود.

کرمان

سر ‌ سلسله نقاشان بزرگ ایران، محسن‌خان نقاش معروف کرمانی است (متولد سال 1211 شمسی و متوفی سال 1290 شمسی). فرزند این هنرمند بزرگ حسن‌خان یکی از طراحان نام‌آور و برجسته نقش‌قالی است.

شاگردان حسن‌خان به ترتیب عبارتند از‌ زمان‌خان، احمدعلی‌خان کربلایی، اکبر فدایی، کاشی نقاش، حاج‌محمد جعفر، عزیزالله بهارستانی، رضا بهره‌مند و حسین رسولی‌راوری که هر کدام از آنها با ابداع نقش‌های جدید و دلفریب هنر نقش‌ قالی را در خطه کرمان به اوج کمال خود رسانیدند.

در نسل سوم نقاشان کرمانی به نام‌های محمدعلی شاهرخی پسر حسن‌خان، اکبر بهارستانی فرزند عزیزالله بهارستانی، عباس سروری، احمد کیوان، علی صوتی و حسین واعظی بر می‌خوریم.

اصفهان

در طراحی قالی اصفهان بی‌تردید باید ابتدا به نام ‌عیسی بهادری اشاره شود. او پس از اتمام مدرسه کمال‌الملک، سال 1315 به سرپرستی هنرستان هنرهای زیبا اصفهان برگزیده شد.

به مدت 30 سال در این سمت شاگردان زیادی را در همه رشته‌های هنرهای تزئینی بویژه در نقاشی و تذهیب و نقش‌قالی تربیت کرد و طرح‌های بسیار جالبی را به مجموعه طرح‌های ایرانی افزود.

جواد رستم شیرازی، پورصفا، هوشنگ جزی‌زاده، محمود فرشچیان و جعفرقلی دادخواه همگی از دانش‌آموختگان این هنرستان و از شاگردان و همکاران او بودند.

احمد ارچنگ (متولد 1293 شمسی) هنرمند برجسته دیگری است که از او طرح‌های چشمنواز و زیبایی در نقش ‌قالیبافی مانده است.

شاگردان با استعداد این هنرمند به نام‌های عباس کرباسیون و رحمت‌الله شادمان در ادامه کار استاد هم‌اکنون به کار طراحی در اصفهان اشتغال دارند.

جعفر رشتیان، طراح معروف دیگری در اصفهان ـ که تا چندی پیش در قید حیات بود ـ در زمینه طرح‌های منظره‌ای نمونه‌های بسیار باارزشی از خود بر جای گذاشت.

نمی‌توان از نقش‌قالی اصفهان صحبت کرد و به نام حسین مصورالملکی (متولد 1270 شمسی) از نقاشان مشهور نقش‌قالی اصفهان اشاره نکرد.

کاشان

در دفتر طراحان بزرگ و صاحب‌سبک کاشان در 110 سال اخیر ابتدا به نام رضا صانعی (میرسیدرضاخان) ـ که از پیشکسوتان هنرمند نقش قالی است ـ برمی‌خوریم.

این هنرمند نامدار سال 1265 شمسی در شهر کاشان متولد شد. او مانند سایر هنرمندان همعصر خود، نقاشی و طراحی را نزد میرزا احمد و برادرش میرزا علی‌اکبر آموخت و خیلی زود خود به مرحله استادی رسید. آثار او بیشتر به صورت دورنما و پرتره است.

همکار و داماد او میرزا نصرالله صانعی (نقاش‌زاده) نیز از استادان فن نقش قالی است که بیشتر در سبک کلاسیک کار می‌کرده است.

دبیرالصنایع، آقا رضا وفا و میرزا عباس صنیعی نیز از استادان فن هستند و هنر نقاشی قالی کاشان به مقیاس زیاد، مدیون ذوق و نوآوری و خلاقیت هنری آنان است.

محمد و نظام افسری، دو تن از اعضای خانواده هنرمند افسری در کاشان هستند که در رشته نقش قالی به مرحله استادی رسیدند. کارهای این دو نقاش چیره‌دست بیشتر در مایه طرح‌های طبیعت و صورت‌سازی است.

در یادآوری سایر هنرمندان صاحب شهرت این رشته باید به نام‌های محمد صنیعی، فرزند میرزا عباس صنیعی و مرتضی درویش و بالاخره سیدمحسن صانعی فرزند رضا صانعی- که در شهر مشهد به کار طراحی قالی اشتغال دارد- اشاره شود.

تبریز

شهر تبریز میراث‌دار نگارگری مکتب تبریز است که خود همواره به عنوان نوآورترین شهر در طراحی قالی جهان مطرح بوده است.

تبریز از سویی به واسطه قرارگرفتن در مسیر جاده ابریشم و ارتباط با کشورهای اروپایی و از سویی جسارت طراحان در ابداع فرم‌ها و رنگ‌آمیزی‌های جدید از ویژگی‌های منحصر به فردی برخوردار است.

از قدیمی‌ها رسام ارژنگی و میر مصور ، مینیاتوریست و نقاش قالی و از بنیانگذاران مدرسه صنایع مستظرفه تبریز بوده‌اند.

همچنین از استادان درگذشته می‌توان به‌ حبیب‌الله امین افشار و محمدتقی خیابانی، ابراهیم رضایی، ابوالقاسم اماقانی، قلی نامی و اکبر برگی اشاره کرد و از هنرمندان دوران معاصر رضا اسکندری، غلامحسین خیابانی و محمدحسین بنام را می‌توان نام برد که هرکدام با ذوق و کوشش فراوان سعی دارند برگ جدیدی بر دفتر طرح‌های جاودانی قالی ایران بیفزایند.

مشهد

از طراحان مشهور و قدیمی مشهد می‌توان از عبدالحمید صنعت‌نگار (متولد 1287 شمسی) نام برد که طراح نقشه بسیاری از قالی‌های بافته شده در کارگاه عمواوغلی بوده است. علی‌اکبر طرحچی، فرزند عباس طرحچی معروف به نگارنده نیز از طراحان قدیمی و پرسابقه مشهد است.

از نسل جوان‌تر محمدحسین فخرالواعظین مهدوی (متولد 1310 شمسی) فرزند شیخ عبدالکریم فخرالواعظین مهدوی، طراح و نقاش قدیمی کرمانی و احمد بهبودی و حسین شهیدی‌نژاد هستند که در گروه هنرمندان کارگاه‌های قالیبافی آستان قدس رضوی و شرکت سهامی فرش ایران قرار دارند.