گنجینه‌ای زیبا و شکوهمند

یکی از معروف‌ترین ادعیه شیعی که در کتاب معروف مفاتیح‌الجنان هم ضبط شده است، دعای عرفه امام حسین(ع)، (61/680) در روز عاشوراست. شهرت این دعا نه‌تنها در زیبایی شکوهمند آن، بلکه به سبب گنجینه عرفانی منطوی در آن است که تا امروز شیعیان متقی هر ساله آن را در روز عرفه در مراسم حج ـ همانجا که برای نخستین بار توسط امام خوانده شد ـ و هر زمان دیگری در سال آن را می‌خوانند.

دعای عرفه نقش مهمی در عرفان شیعی هم دارد به حدی که ملاصدرا (1050/1640) ـ فیلسوف و عارف عالی‌مقام ـ در آثار خود مکرر به آن ارجاع می‌دهد.

متن عربی دعای امام حسین حدود 30 صفحه است. موقع خواندن متن تغییری ناگهانی و قابل توجه در شیوه سه یا چهار صفحه آخر قابل درک است. زبان و مفاهیم بخش اول که طولانی‌تر است، مشابه و ترکیبی است از آنچه در ادعیه پیامبر(ص) نیز یافت می‌شود، در حالی که بخش آخر زبانی تحلیلی با ارجاعاتی آشکار به مفاهیم عرفانی دارد. هنگامی که از یکی از علمای عارف و فیلسوف شیعی معاصر درباره این تغییر ناگهانی در روش دعا پرسیدم، وی به من پاسخ داد که امام بدون شک بخش آخر دعا را تنها برای گروهی از خصیصین و اهل سرّ خود خوانده است.

شکی نیست که بسیاری از عالمان و فیلسوفان برجسته شیعی این بخش از دعا را نیز جزئی از کل آن دانسته‌اند. مثلا ملامحسن فیض کاشانی (1680 ـ 1091 م) داماد ملاصدرا و یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های مکتب اصفهان، بارها در کتاب کلمات مکنونه خود از دعای عرفه شاهد می‌آورد. ملاهادی سبزواری (م.1289/1872) عارف و فیلسوف مشهور قرن دوازدهم/ نوزدهم نیز در بسیاری از آثار خود به آن ارجاع می‌دهد.

با همه اینها، شرح علامه مجلسی (م.1111/1699) بر دعای امام حسین جالب توجه است. این فقیه و متکلم معروف عصر صفوی، تدوینگر دائره‌المعارف بزرگ شیعی با نام بحارالانوار است. بعد از این مجلسی این دعا را در کتاب خود از سیدبن طاووس (م.664/1266) نقل می‌کند و چنین می‌نویسد: «کفعمی (م.905/1500) در بلدالامین و سیدبن طاووس نیز در مصباح الزائر این دعا را ذکر کرده ولیکن‌ در آخر این‌ دعا در آن‌ دو کتاب‌ به‌ اندازه تقریبیِ یک‌ ورق‌ موجود است و آن‌ از عبارت‌: إلَهی‌ أنَا الْفَقیرُ فی‌ غِنایَ تا آخر دعاست. این بخش از دعا همچنین در متون قدیمی نسخ اقبال یافت نشد و جملات این فقره آخر در موافقت با روش ادعیه اهل بیت پیامبر(ص) نیست، بلکه ذوق تصوفی در آن به چشم می‌خورد. به همین دلیل گروهی از علما بر این عقیده‌اند که این فقره بعدها به متن اضافه شده و اثر خامه یکی از شیوخ صوفیه است.

خلاصتا چه این فقره اضافی در یکی از منابع مورد استفاده سیدبن طاووس اضافه شده یا دیرتر افزوده شده باشد ـ احتمال دوم ممکن‌تر است ـ روشن است که در برخی متون قدیمه و نیز مصباح الزائر نیامده است. والله اعلم بالصواب.» با وجود احتیاطی که این محقق معروف شیعه انجام داده است، باز دعای عرفه به نحو کامل در کتب معتبر ادعیه شیعی آمده است و در زمان‌های خاص خود قرائت می‌شود، بی‌شک دلیلش آن است که فحوای همه دعا و خصوصا بخش آخر آن ارتباط وثیقی با معنویت و عرفان شیعی دارد.

اما این که بخش آخر دعا از کجا آمده است را با نظر به کتاب حکم شیخ طریقت شاذلی یعنی ابن عطاءالله الاسکندرانی (م.709/1309) می‌توان یافت. مناجاتی که در کتاب وی وجود دارد منطبق است با بخش آخر دعای امام(ع)مقایسه متن عربی هر دو دعا نشان از آن دارد که بخش آخر دعا کلمه به کلمه همانند متن شیخ شاذلی است. البته تفاوت‌های کوچکی وجود دارد که برای آنان که با متون قدیمی سروکار دارند، طبیعی است.

سیدبن طاووس 50 سال پیش از عطاء‌الله از دنیا رفت. همین ممکن است موجب برانگیختن این ایده شود که دعا در اصل متعلق به امام(ع) بوده و عطاءالله نیز آن را قرائت می‌کرده است. شاگردان عطاءالله بر این عقیده‌اند او خود این دعا را نوشته است. اما این حقیقت که برخی علمای شیعه نسبت به تعلق این بخش از دعا به امام(ع) شک دارند و این‌که شیوه دعای امام در بخش آخر تغییر محسوسی می‌کند نیز این حقیقت که قدیمی‌ترین نسخه‌ای که این دعا را به امام منسوب کرده است فاقد بخش آخر است، همه با اطمینان نسبی نشان می‌دهند ابن عطاءالله، مولف این بخش از دعاست. همچنین از یافته‌های پیشین ویکتور دانر (Victor Danner)‌ و پل نویا (Paul Nwyia)‌ نتیجه‌گیری می‌شود تألیف این بخش از دعا از سوی ابن عطاء هیچ‌گاه مورد تردید نبوده است.

تطبیق معنویت یک شیخ طریقت سنی توسط شیعه‌ها و نسبت دادن آن به خودشان جالب به نظر می‌رسد. مطمئنا هر شیعی که از خواندن این دعا و رحمت منطوی در آن صاحب بهجت قلبی شد پاسخ خواهد داد که در نهایت خود امام حسین(ع) دعا را به ابن‌عطاءالله الهام کرده است، چراکه امام(ع) در سلسله مرشدان اولیه طریقت شاذلیه قرار دارد.

ویلیام چیتیک ‌/ مترجم: سیدامیرحسین اصغری