کوچ‌ کاغذی و‌ نگرانی مولفان

بنابراین مهم است‌ صحبت این گروه را ـ که حقوق مادی و معنوی کتاب در اصل از آنان است و اگر نبودند اصلا کتابی منتشر نمی‌شد ـ شنید. دغدغه‌ مولفان بیش از هر چیز، متمرکز بر حق‌التالیف‌ها و نگرانی از کم‌شدن میزان فروش و توزیع‌هایی بدون منفعت مادی و حتی معنوی برای آنها در بازار کتاب است.البته پیش از طرح نظرات مولفان ضروری است‌ مروری کوتاه بر تاریخچه و سیر تحول مالکیت معنوی آثار داشته باشیم.

سرگذشت قانون مالکیت معنوی

شناخت تاریخچه قانون مالکیت معنوی از آن منظر ضروری است که سابقه آن در دنیا و نتیجه تصمیم‌گیری‌های درست و غلط در این حوزه را بشناسیم و بدانیم ‌ ایران تا چه حد در این راه پستی‌ها و بلندی‌های مسیر را تجربه کرده است. اولین قانون حق مولف در دنیا‌ «قانون آن» است که پارلمان انگلستان سال 1710 وضع کرد. در این قانون، ابتدایی‌ترین نوع حق مولف برای پدیدآورندگان تدوین شد که در آن مولف را به عنوان صاحب حق صدور مجوز نسخه برداری از اثر به رسمیت شناخت. پس از آن در دیگر کشورها و طی سالیان متمادی کم‌کم تصویب این قانون و اجرایی‌شدن آن رواج پیدا کرد، مانند: دانمارک (1741)، آمریکا (1790)، شیلی (1834)، پرو (1849) و... یکی از مهم‌ترین قوانین و معاهدات مهم و مشهور در این حوزه، «میثاق حمایت از آثار ادبی و هنری برن» (سال 1886) است. این موافقت‌نامه بین‌المللی حمایت همه کشورهای عضو را از حقوق مولف تضمین می‌کند؛ سازمان جهانی مالکیت معنوی در ژنو مسئول اجرای معاهده برن است.‌ با گذشت زمان، وسایل توزیع آثار به‌روز و همین تغییرات موجب ایجاد قراردادهای جدید شد. مانند «میثاق رم» (1968) که معاهده‌ای بین‌المللی در حمایت از اجراکنندگان و تولیدکنندگان صوت‌نگاشت‌ها و سازما‌ن‌های پخش بود و نیز معاهده معروف به «میثاق ماهواره‌ها» در بروکسل (1974) که مربوط به توزیع و پخش علائم حامل برنامه از طریق ماهواره‌ها می‌شد. با استفاده عمومی از رایانه‌ها و دیجیتال شدن انتشار آثار، دو عهدنامه جدید به نام‌های «عهدنامه حق مولف وایپو (دبلیو.سی.تی)» و «عهدنامه اجراها و صوت‌نگاشت‌ها (دبلیو.پی.پی.‌تی)» در کنفرانسی دیپلماتیک در دسامبر 1996 تصویب شد.

ایران در مسیر حفظ حقوق مولفان

در ایران اولین قانون حق مولف، پانزدهم مرداد 1310 به تصویب رسید که در آن برای استفاده از آثار مولفان و مصنفان بدون ذکر ماخذ و چاپ اثر افراد بدون نام خود، غرامت تعیین شد. فراز و نشیب‌های در نظر گرفتن قوانین جدید در این حوزه را باید در سال‌های 1334 و 1336 (لایحه تالیف و ترجمه)، 1338 (لایحه قانونی حفظ حقوق مولف)، 1342 (طرح مالکیت ادبی و هنری از سوی وزارت فرهنگ)، 1346 (لایحه‌ای درباره حق مولف از سوی وزارت فرهنگ) جستجو کرد و نتیجه آن که یازدهم دی 1348 «قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان»‌ به تصویب مجلس رسید. اگر از اتفاقات ریز و درشت در این حوزه تا سال‌‌52 بگذریم، می‌بینیم‌‌ در این سال «قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی» تصویب شد.‌ پس از دوران انقلاب، فتوای مراجع تقلید نیاز به تجدیدنظر در این قانون را فراهم کرد تا این که سال ‌79 «قانون حمایت از نرم‌افزارهای رایانه‌ای» در مجلس به تصویب رسید. بر اساس این قانون هرگونه دخل و تصرف غیر مجاز از طریق ورود یا خروج، ضبط و ذخیره، پردازش و انتقال داده‌ها و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، ایجاد یا ورود انواع ویروس‌های رایانه‌ای و امثال آن جرم محسوب می‌شود و مرتکب علاوه بر جبران خسارت وارده به مجازات حبس از سه ماه تا یک سال یا جزای نقدی از یکصد هزار تا ده میلیون ریال محکوم خواهد شد.‌ آخرین اقدام جمهوری اسلامی ایران، پیوستن به جمع امضا‌کنندگان کنوانسیون تاسیس سازمان جهانی مالکیت فکری در اواسط ماه مارس 2002 یعنی هفته آخر سال ‌80 بود.

قوانین گنگ نشر دیجیتال

جدای از رعایت حقوق معنوی نویسندگان در نشر مکتوب ـ که امکان کنترل آن بسیار بیشتر است ـ مدت‌هاست انتشار کتاب بر صفحه موبایل و کامپیوتر رایج شده و این شیوه ذخیره اطلاعات، کتاب دیجیتال نام دارد. اکنون تولید ای بوک‌ها و نرم‌افزارهایی که مجموعه‌ای از کتاب‌ها را جمع‌آوری می‌کند، رواج یافته و مراکز متعددی در کشور مشغول کار هستند ولی در نسخه‌های جدید این نرم‌افزارها گاهی اوقات از تعداد کتاب‌ها کاسته می‌شود یا مخالفت‌هایی با دیجیتال شدن کتاب‌ها صورت می‌گیرد، اما چرا؟

وقتی سراغ مولفان مختلف می‌روم و از آنها می‌پرسم‌ آیا تمایلی دارند کتاب‌هایشان وارد حوزه نشر دیجیتال شود یا خیر، معمولا با پاسخ‌های کلی مواجه می‌شوم، پاسخ‌هایی که گاهی اوقات نشان می‌دهد مولفان ما درباره ساز و کارها و امنیت مالی و معنوی تالیفاتشان به حد کافی توجیه نشده‌اند یا اصلا آگاهی بسیار کمی از آن دارند. مولفان خواسته زیادی ندارند. چه اشکالی دارد ‌ نوشته‌های یک نفر بیشتر دیده ‌‌ و ‌خوانده شود؟

پرویز بیگی حبیب‌آبادی، شاعری که مدیریت یک انتشارات را هم بر عهده دارد، درباره جلب اعتماد از سوی فعالان حوزه نشر دیجیتال می‌گوید: «من با گسترش نشر دیجیتال موافق هستم ولی باید سازوکارهای لازم ـ که ‌ به‌رعایت حقوق متقابل ناشر و مولف منجر می‌شود ـ به حد کافی سنجیده و دقیق باشد.»

دلیل این همه تاکید از سوی بیگی آن است که تجربه دیجیتال‌شدن یکی از کتاب‌هایش را در انتشارات فصل پنجم داشته است. او می‌گوید: از وقتی کتاب به صورت دیجیتال درمی‌آید میزان فروش آن کاهش می‌یابد، زیرا خواننده در خانه می‌نشیند و کتاب را براحتی به دست می‌آورد و براحتی در اختیار دیگران قرار می‌دهد و این یعنی ضایع‌شدن حقوق مولف.

چاره ایمن ماندن از کپی‌های غیرقانونی در نشر دیجیتال چیست؟ پاسخ این سوال ساده است. بیگی معتقد است «اگر قراردادهای مشخصی بین مولف و شرکت‌های مجازی صورت بگیرد، حق کسی ضایع نمی‌شود. وقتی کتاب‌ها حتی با نسخه دیجیتال به فروش می‌رسد یعنی مردم اهل کتاب خریدن و هزینه‌کردن برای آن هستند. چرا باید در این میان فقط مولف از حقوق مادی خود محروم شود؟ مولف می‌تواند کتاب را به یک ناشر محصولات دیجیتال واگذار کند و معادل چند چاپ آن در سیستم نشر مکتوب دریافت کند.»

حسن کریم‌پور، داستان‌نویس که کتاب‌هایش چندین چاپ می‌خورد، معتقد است: ما کتاب خواندن را با نشانه‌هایی مانند ورق‌زدن و سطر و تا‌کردن صفحات برای نشانه‌گذاری جایی که خوانده‌ایم و چوب کبریت گذاشتن در بین صفحات می‌شناسیم. از نظر او زمان می‌برد تا نشر دیجیتال بر نشر مکتوب غالب شود.‌ در عین حال، کریم‌پور گرچه تا حدی با نشر دیجیتال آثارش مشکل دارد، اما معتقد است چون نمی‌توان از این روند دوری گزید، باید راهکارهایی برای جلب اعتماد نویسنده یافت. او می‌گوید: «اگر قرار باشد رمان‌های من که بیش از 30 بار تجدید چاپ شده به صورت جهانی عرضه شود، مسلما با چاپ دیجیتال مخالفتی نمی‌کنم ولی در ایران وقتی کتاب کاغذی براحتی در دسترس مردم قرار می‌گیرد، چرا باید سراغ نشر دیجیتال با تمام جنبه‌های مبهم آن رفت؟»‌ نه‌تنها این دو نویسنده، بلکه بسیاری از نویسندگان دیگر بارها و بارها در جلسات متعدد، نگرانی خود را درباره از بین رفتن حقوق معنوی و مادی آثارشان در حوزه نشر دیجیتال شرح داده‌اند. مسلما رشد نشر دیجیتال در ایران به خوش‌فکری‌ ناشران این حوزه بازمی‌گردد تا هم نویسندگان برای تحویل آثارشان به آنان اعتماد کنند و هم مخاطب سریع‌تر و متفاوت‌تر از قبل به آثار دست پیدا کند.

* همه ‌اطلاعات ‌تاریخی ‌‌این ‌نوشته برگرفته از مقاله «حق‌ مولف ‌در ‌محیط ‌دیجیتال» نوشته داریوش مطلبی‌ در فصلنامه کتاب 70 (تابستان 86) است.

حورا نژاد صداقت / جام‌جم