لطایف حکمی با کتاب قرآنی

در اینجا به طور خلاصه به تاثیرپذیری زبان و ادبیات فارسی از قرآن می‌پردازیم تا هم به بعضی شائبه‌ها در این موضوع پاسخ دهیم و هم تاثیرات درخشان اسلام بر شکوفایی ادبیات ماندگار فارسی را مرور کنیم.

بعضی افراد به اشتباه معتقدند زبان فارسی، زبان خالصی بوده که پس از اسلام ناگهان از عربی تاثیر پذیرفته و عربی بر تمام سرزمین ما حاکم شده است، حال آن که بررسی دقیق شرایط تاریخی و جغرافیایی ایران پیش از اسلام چنین باوری را رد می‌کند. زبان عربی حتی پیش از ظهور اسلام در نواحی جنوب و غرب ایران - که مردم با اعراب عراق و عربستان در ارتباط بودند ـ به کار برده می‌شد، اما همان طور که می‌دانید تا پیش از ساسانیان مکتوب کردن آثار و گفته‌ها رواج نداشت و در دوران ساسانیان، آموزش نوشتن از آن طبقات منشیان و مغان زردشتی و درباریان بود یعنی عموم مردم اجازه خواندن و نوشتن نداشتند.

از طرف دیگر، زبان فارسی مانند تمام زبان‌های دنیا از کشورهای همسایه، واژگانی را به وام گرفته و این تبادلات فرهنگی اتفاق بدی نیست، ضمن این که ما باید میان بده‌بستان‌های زبان همسایه با زبان بیگانه تفاوت قائل شویم.

درودی که نماز اسلامی شد

از زمان ظهور اسلام و ورود آن به ایران، اصطلاحات فقهی و حقوقی متعددی وارد دایره واژگان فارسی‌زبانان شد و کاربردهای موثری برای مردمان آن زمان و آیندگان داشت. همان طور که می‌دانید بسیاری از دانشمندان بزرگ جهان اسلام ایرانی بودند و در مراکز مهمی مانند تبریز و خراسان بزرگ رشد یافتند و تاثیرگذار شدند تا جایی که حتی کتب اربعه شیعه را ایرانیان دانشمندی چون شیخ کلینی و شیخ صدوق نوشتند.

لغت‌ها مانند آدمیزاد هستند زیرا دوران پیدایی و طفولیت و تغییر دارند. برای نمونه کلمه «نماز» در فارسی به معنای درود بوده و در دیانت زردشتی ـ که دین اغلب ایرانیان بوده ـ نیز به کار می‌رفته و البته کلمه «صلاه» در زبان عربی کاربرد داشته، اما در هیچ یک به معنای آن 17 رکعت آموزش داده‌شده از سوی پیامبر اسلام نبوده است.

زکات نیز از واژگانی است که پیش از اسلام به کار می‌رفته و به معنای رشد و پاک شدن است ولی در فقه اسلامی، به مقداری معین از محصولات خاص با شرایط ویژه تعلق گرفت. سعدی در جایی کلمه زکات را به کار برده و گفته است:

زکات مال به در کن که فضله رز را

چو باغبان ببرد، بیشتر دهد انگور

هنگامی که کسی زکات مالش را پرداخت می‌کند، موجب رشد مال خود می‌شود زیرا هم عده‌ای ناتوان از ثمرات مال او بهره‌مند می‌شوند و هم جامعه اسلامی با چنین پرداختی رشد می‌کند.

ماندگاری متاثر از قرآن

غیر از گسترش زبان فارسی از لحاظ ورود و پذیرش اصطلاحات فقهی و حقوقی اسلام، باید به تاثیرات قرآن در ادبیات فارسی و آثار بزرگانی مانند سنایی، عطار و مولوی اشاره کنیم.

شاعران فارسی زبانی که آیات قرآن را در آثارشان به کار برده‌اند، مذاهب مختلفی داشته‌اند و برداشت‌هایشان از قرآن، متاثر از فقیهان و مفسران مذاهبشان بوده است. بنابراین، پیش از هر چیز لازم است به این نکته اشاره کنم که امکان خطا در فهم معنای آیات از سوی شاعران تقریبا دور است زیرا شعر بیش از همه، جنبه زیبایی‌شناسی و مجازگویی دارد و خواه‌ناخواه از چنین اشکالاتی مبرا می‌شود. از طرف دیگر، استفاده از مفاهیم فقهی که معمولا مورد اختلاف مذاهب است، کمتر در ادبیات فارسی استفاده شده و بیش از همه، ما با مفاهیم اعتقادی و عرفانی و آموزه‌های اخلاقی قرآن مواجهیم.

قرآن به چند طریق در ادبیات کشورهای اسلامی و از جمله زبان فارسی به کار رفته است. گاهی اوقات شاعر یک آیه کامل یا بخشی از یک آیه یا چند واژه از یک آیه را به کار برده، طوری که خواننده بتواند مابقی آیه را تشخیص دهد. شیوه دیگر، استفاده از تلمیح است یعنی اشاره‌ای نسبتا دور به داستان‌های قرآنی یا آیاتی از قرآن. برای نمونه حافظ می‌گوید:

سال‌ها دل طلب جام‌جم از ما می‌کرد

وانچه خود داشت ز بیگانه تمنا می‌کرد

در سوره فصلت، آیه 53 آمده است: «بزودی آیات خود را در افق‌ها [ی گوناگون ] و در دل‌هایشان بدیشان خواهیم نمود تا برایشان روشن گردد که او خود حق است.»

این آیه نشان می‌دهد که آیات انفسی و آفاقی برای هدایت انسان به او نشان داده می‌شود. در بیت مذکور نیز، حافظ کلمات آیه را به شکل مستقیم به کار نبرده، بلکه به صورت تلمیح و اشاره به آنها توجه کرده است.

آیات قرآنی چه به صورت صریح و چه به صورت ترجمه، گاهی اوقات برای نشان دادن مفاهیم و اهداف خاصی بیان شده‌اند و گاهی اوقات به منظور زیبایی‌شناسی برای تزئین متن با آیات قرآن. بیهوده نیست که شاعری مثل حافظ می‌گوید:

ز حافظان جهان کس چو بنده جمع نکرد

لطایف حکمی با کتاب (بیان) قرآنی

در اینجا حافظ خود صریحا بیان می‌کند که لطایف حکمت را با زبان قرآن بیان کرده است. ماندگاری چنین آثاری، از جهتی رو در این دارد که شاعران ما به طور ناخودآگاه تحت تاثیر مفاهیم قرآن قرار گرفته بودند و از کودکی مفاهیم قرآنی در ذهنشان نقش بسته بود. از طرفی، پس از اسلام شاعران برخاسته از توده مردم، فرصت یافتند برخلاف دوره‌های گذشته به دربارها راه یابند و شعر خود را ثبت کنند و احتمالا نسخی از کتاب آنها نوشته شود تا برای ما باقی بماند.

البته با وجود تمام این اتفاقات نیک، عده‌ای کم انصافی می‌کنند و می‌گویند: عرب‌ها با حمله به ایران، تمام آثار مکتوب را از میان بردند.

باید از این گروه پرسید، پس چرا با وجود حمله مغولان، آثار سعدی از بین نرفت و چرا با وجود رابطه بد سلطان محمود با فردوسی، آثار گرانقدر او نابود نشد؟

لازم است به دلایل ماندگاری شاعران مهمی چون فردوسی و نظامی و مولوی و سعدی و حافظ اشاره کنیم. شاعران ادبیات فارسی به طور کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند. گروه اول کسانی که با حکمت و فلسفه و دین و فقه آشنا بودند و آنها را حتی حکیم می‌خواندند، مانند حکیم خاقانی شروانی و میرداماد و گروه دوم کسانی که فقط قدرت ایجاد زیبایی در شعر و بیان نیکو داشتند، مانند وحشی بافقی.

مسلما قرآن در آثار حکیمان شاعر مانند حزین لاهیجی نمود بیشتری داشته است. تعبیرات قرآنی به کار رفته در آفرینش هنری شاعران، همه برای آفرینش زیبایی و زیبایی‌شناسی سروده شده است.

از طرف دیگر، بعضی ترجمه‌های قرآن کریم به زبان فارسی، خود ازآثار ادبی به حساب می‌آید، مانند ترجمه کشف‌الاسرار و ترجمه تفسیر طبری. ترجمه تفسیر طبری را هفت تن از علمای ماوراءالنهر به فارسی ترجمه کردند و اتفاقا کوشیده بودند تمام کلمات را به صورت فارسی بنویسند تا از این طریق هنر ترجمه خود و قابلیت‌های زبان فارسی را نشان دهند. ترجمه کشف‌الاسرار میبدی نیز یکی دیگر از این آثار مهم است که در آن برای توضیح آیات سه مرحله در نظر گرفته شده است: نوبت اول ترجمه، نوبت دوم تفسیر و نوبت سوم تاویل. در بخش تاویلات کشف‌الاسرار، به نکاتی زیبا اشاره شده است. برای نمونه، عبارت یا ایهاالذین آمنوا در قرآن به کار رفته است. در کتاب میبدی، درباره مومنان واقعی و ویژگی‌های آنان صحبت شده است که مصادیق آن امیرالمومنین، ابوذر غفاری و سلمان فارسی معرفی می‌شوند.

در انتها می‌خواهم به یکی از ویژگی‌های خاص قرآن یعنی «یضل به کثیرا و یهدی به کثیرا» (سوره بقره، آیه 26) اشاره کنم. البته چنین گمراهی‌هایی بر اثر نبود علم و آگاهی قرآنی است و چنین سروده شده:

زان که از قرآن بسی گمره شدند

زین رسن قومی درون چه شدند

مر رسن را نیست جرمی ای عنود

چون تو را سودای سر بالا نبود

دکتر احمد تمیم‌داری / استاد دانشگاه