پا به پای سریال‌ها سرسفره افطار

در ماه مبارک رمضان سال 83، چهار سریال از شبکه‌های یک (اگه بابام زنده بود)، دو (کمکم کن)، سه (خانه به دوش)، و پنج (رسم عاشقی) پخش شد و در ماه مبارک رمضان سال 84 نیز چهار سریال از شبکه‌های یک (مرده متحرک) شبکه دو (او یک فرشته بود)، شبکه سه (متهم گریخت) و شبکه پنج (برای آخرین بار) تولید و پخش شد.

از نکات برجسته در تحلیل این سریال‌ها، نحوه تماشای آنهاست. سریال‌های رمضان غالبا جزو برنامه‌هایی هستند که بینندگان آنها را پیگیری می‌کنند. مجموعه‌های رمضان در سال 83 را 52 درصد و سریال‌های رمضان 84 به صورت میانگین 72 درصد بینندگان پیگیری کرده‌اند.

مجموعه‌های مناسبتی اگرچه خود یک گونه جدید سریال‌سازی به حساب می‌آید که پیش از آن سابقه نداشته است، اما بتدریج به ژانرهای مختلفی تقسیم شد و معمولا هر شبکه‌ای به یکی از این ژانرها اختصاص یافت. براساس این تقسیم‌بندی سه‌گونه طنز، اجتماعی و ماورایی، به‌عنوان ژانرهای متفاوت سریال‌های مناسبتی صورت‌بندی شد که شبکه سوم به ژانر طنز، شبکه دوم و اول متناوبا به ژانر ماورائی و اجتماعی و شبکه پنج نیز توامان به ژانر طنز و اجتماعی تمایل بیشتری نشان داده و نسبت معناداری با گونه‌های مختلف سینمایی پیدا کرده‌اند.

یکی از دستاوردهای سریال‌های مناسبتی، شکل‌گیری ژانر جدیدی به نام ژانر ماورائی و از منظری دیگر معناگرا بود که تناسب ایدئولوژیکی با حال و هوای ماه رمضان داشت و اتفاقا در ابتدا توانست نظر مردم و مدیران صدا و سیما را نیز به خود جلب کند، هرچند انگار امسال سیاست‌های سازمان در قبال ژانر ماورائی تغییر کرده، به طوری که در میان مجموعه‌های امسال، ژانر ماورائی به چشم نمی‌خورد.

از نتایج دیگر سریال‌های مناسبتی، وجود فردی به‌عنوان مشاور مذهبی بود که در به تصویر کشیدن مفاهیم دینی به کارگردان مشاوره می‌داد. علیرضا برازش و حجت‌الاسلام گلی از مشهورترین مشاوران مذهبی هستند که با این سریال‌ها همکاری داشته‌اند.اگر بخواهیم این ژانرها را از منظر مخاطبان و میزان طرفداران آنها رتبه‌بندی کنیم، به ترتیب طنز، ماورائی و اجتماعی خواهیم داشت. درواقع طنز در انواع مدیوم‌ها و اشکال رسانه‌ای، بیشترین طرفدار را دارد. همان طوری که در آمار مرکز تحقیقات صدا و سیما هم آمده، مجموعه‌های طنز ماه رمضان بیشترین مخاطب را به خود اختصاص داده است. البته سریال‌‌های طنز مناسبتی به دلیل این‌که در ماه رمضان پخش می‌شدند، سعی داشتند تا در روایتی کمیک از داستان خود، برخی مفاهیم اخلاقی را نیز به‌طور تلویحی در بستر قصه جای دهند، اما بیش از آن سریال‌های ماورائی بودند که بیشترین حجم پیام‌های اخلاقی را به خود اختصاص می‌دانند که ظاهرا به دلیل فرم جدید و تجربه نشده‌ای که برگزیده بودند، تا حد زیادی در ابلاغ مفاهیم و انگاره‌های اخلاقی و دینی موفق بودند.

در میان سریال‌های ماورائی که از این منظر تاثیرات بسیاری روی مردم گذاشته‌اند، می‌توان به مجموعه‌های کمکم کن و او یک فرشته بود اشاره کرد که بویژه دومی به دلیل جایگاهی که در بین مخاطبان پیدا کرد و تاثیرات اخلاقی که به جای گذاشت، در سال‌های بعد نیز در ساعاتی غیر از ساعات پخش سریال‌های آن سال، بار دیگر پخش شد. البته طرح مفاهیم اخلاقی در گونه اجتماعی نیز پیگیری می‌شد، اما دامنه و عمق کمتری داشت. موفقیت طنز در سریال‌های مناسبتی موجب شد تا شکل‌های تازه‌تری از مجموعه‌های نود شبی طنز که بیشتر مبتنی بر طنز کلامی و فانتزی بود، شکل بگیرد. موفق‌ترین سریال‌های طنز مناسبتی نیز به رضا عطاران تعلق داشت و مجموعه‌هایی که او ساخت، جزو پرطرفداران‌ترین سریال‌های ماه رمضان قرار گرفت. به طوری که خانه به دوش، متهم گریخت و بزنگاه در حافظه تاریخی مخاطبان با نام رضا عطاران گره خورد و تثبیت شد. البته اولین سریال طنز مناسبتی که از قضا جزو نخستین مجموعه‌های مناسبتی ماه رمضان هم است، با کار گمگشته ساخته رامبد جوان شکل گرفت که سلسله‌جنبان سریال‌های مناسبتی و نوستالژی سریال‌های ماه رمضان محسوب می‌شود.

یکی دیگر از دستاوردهای قابل توجه سریال‌سازی مناسبتی، شکل‌گیری بخش تازه‌ای در این آیتم بود که بعدها گسترش یافت و به رسم سریال‌سازی در تلویزیون بدل گشت و آن چیزی نبود جز ترانه‌های تیتراژی که شاید برای اولین بار با صدای مجید اخشابی در گمگشته کلید خورد و بتدریج به‌عنوان عنصر جدایی‌ناپذیر سریال‌های تلویزیونی بویژه مناسبتی​تبدیل​شد. درواقع این مساله به ظهور پدیده جدیدی در موسیقی پاپ و موسیقی سینمایی انجامید و البته بازار ترانه‌سرایی را رونق بخشید. نام احسان خواجه‌امیری و افشین یداللهی، بیش از دیگران با این جنس از موسیقی پاپ گره خورده است.

علاوه بر مخاطبان و بینندگان این سریال‌ها، تهیه‌کنندگان و برنامه‌ریزان سازمان نیز به طور کلی از پخش این مجموعه‌ها رضایت داشتند که دامنه این رضایتمندی تا علمای دینی و مراجع مذهبی نیز گسترش یافت. به اعتقاد آنان صدا و سیما توانست از ظرفیت هنری و رسانه‌ای این مجموعه‌ها برای تبیین و تبلیغ مفاهیم و ارزش‌های دینی و اخلاقی بدرستی استفاده کند. اگرچه در ابتدا برخی نسبت به زمان پخش این سریال‌ها معترض بودند و آن را دلیلی بر کاهش حضور مردم در مساجد و ادای فرایض دینی ماه رمضان می‌دانستند که این انتقاد با تغییر زمان پخش آنها، رفع شد.

براساس نظرسنجی سازمان، نکته مهم در‌باره سریال‌های رمضان، همخوانی پیام‌های سریال با انتظارات مردم است. گرچه بدرستی تجمیع این موارد امکان پذیر نیست، اما از مطالعات صورت گرفته چنین منتج می‌شود که پرداختن به مسائل معنوی و رفتارهای مناسب، توجه به موضوعات مذهبی، فطری و آموزش مسائل مورد نیاز، مهم‌ترین پیام‌های این سریال‌ها هستند.

در مقابل نیز طولانی و کشدار بودن موضوع برخی سریال‌‌ها، پایان بد و نامناسب، اغراق در مشکلات، بی‌محتوا بودن موضوعات و... از مهم‌ترین انتقادهای مطرح شده از سوی بینندگان این سریال‌ها بوده است.

در نظر‌سنجی‌های مرکز تحقیقات‌، تاثیرگذارترین بخش‌های هر سریال از نظر مخاطبان سوال شده است که در جمع‌بندی مواردی همچون تحول روحی پس از تماشای سریال‌ها، جنبه‌های مثبت و مهم همچون احترام به والدین، تربیت صحیح فرزندان، مردانگی و غیرت، تفکر در باره آخرت و بررسی نتیجه اعمال، آگاهی نسبت به موضوع مرگ، ضرورت زندگی سالم، تاثیر مال حرام در زندگی، پرهیز از برخی معایب اخلاقی همچون تهمت، غیبت، حسادت و... بیشترین تاثیرات این سریال‌ها بوده‌اند. اگر بخواهیم به تاریخچه سریال‌های مناسبتی نگاهی بیندازیم، باید نقطه عطف و عزیمت این مجموعه‌ها را گمگشته به کارگردانی رامبد جوان بدانیم که با ترکیب طنز و مفاهیم اخلاقی، تصویری دلنشین از یک سریال تلویزیونی به نمایش گذاشت که طبق نظرسنجی مرکز تحقیقات صدا و سیما هنوز هم به‌عنوان محبوب‌ترین سریال مناسبتی در بین مردم جای دارد.

گمگشته در‌واقع جزو اولین مجموعه‌های تلویزیونی بود که مفاهیم و مسائل تربیتی و اخلاقی را در بستر طنز موقعیت روایت ‌کرد که بعدها به نوعی در آثار رضا عطاران دنبال شد، اگرچه وجه کمیک آثار عطاران بیش از تبیین دینی داستان و مضمون آن بود. ضمن این‌که داستان گمگشته‌ به لحاظ مضمونی به آثار کمدی‌ای شباهت داشت که با جابه‌جایی نقش و موقعیت دو انسان به جای هم، ضمن خلق موقعیت طنز از این وضع، به بازنمایی تاثیر این جابه‌جایی در رفتار و منش فرد می‌پرداخت. در این ساختار روایی معمولا از دو نیروی خیر و شر و قهرمان و ضد قهرمان استفاده می‌شود که به واسطه این جابه‌جایی، دچار تحول می‌شوند.

اگر بخواهیم براساس تقسیم‌بندی سه‌گانه‌ای که درباره سریال‌های ماه رمضان ارائه کردیم، به مجموعه آنها در دهه اخیر نگاهی بیندازیم، باید به گمگشته، خانه به دوش، متهم گریخت، زیرزمین، بزنگاه، پشت کنکوری‌ها، بوی خوش زندگی و مامور بدرقه اشاره کرد که البته برخی از آنها در قالب ژانر اجتماعی نیز می‌گنجد. سریال‌هایی مثل کمکم کن، او یک فرشته بود، اغما و روز حسرت نیز در قالب ژانر ماورائی می‌گنجد و آثاری چون رویایی ناتمام، فقط به خاطر تو، رسم عاشقی، برای آخرین بار، یک وجب خاک و مثل هیچ کس را می‌توان جزو آثار اجتماعی قرار داد.

اگر نام رضا عطاران با گونه طنز سریال‌های مناسبتی گره خورده است، در مجموعه‌های ماورائی نیز نام سیروس مقدم بیش از دیگران به چشم می‌خورد که به این نام‌ها می‌توان نام علیرضا افخمی را هم به‌عنوان ناظر کیفی افزود که حضور گسترده‌ای در ساخت سریال‌های مناسبتی داشته است.

گرچه دو گونه طنز و ماورائی بیشترین مخاطبان سریال‌های مناسبتی را به خود اختصاص داده بودند، اما در رمضان سال‌های گذشته هر دوی آنها با انتقاداتی مواجه شدند که مهم‌ترین آنها بزنگاه رضا عطاران بود. از سوی دیگر سریال‌های ماورائی بویژه روز حسرت که به نام الیاس شخصیت متافیزیکی داستان معروف شد، انتقاداتی را برانگیخت و نشان داد که ساخت چنین آثاری حرکت کردن بر لبه تیغ است. اگرچه این آثار به دلیل جذابیت‌های بصری و معنایی، تاثیر بسیاری در جذب مخاطبان داشت اما این خطر را هم به همراه داشت که بر اثر بی‌دقتی در روایت مسائل متافیزیکی به نوعی خرافه‌پرستی و تاویل غیرعقلانی از دین و تفکر مذهبی منجر شود.

اگر بخواهیم به لحاظ مضمونی به مجموعه سریال‌های مناسبتی نگاه کنیم، در گونه طنز این آثار با یک شخصیت منفی مواجه هستیم که بتدریج و بر اثر اتفاقاتی که برایش می‌افتد، دچار تحول اخلاقی شده و به راه راست هدایت می‌شود. بیشتر این آثار با تصویری اخلاقی به پایان می‌رسد و ضدقهرمان به قهرمان تبدیل می‌شود، اما در آثار ماورائی عکس این داستان اتفاق می‌افتد، به این معنی که قهرمان داستان که شخصی با ایمان و مثبت است، تحت تاثیر وسوسه‌های شیطانی و نفسانی قرار می‌گیرد و به امتحانی سخت دچار می‌شود و در پایان با بیداری مجدد، موفق می‌شود بر این وسوسه‌ها غلبه کند. درواقع اگر بخواهیم به لحاظ طرح مفاهیم اخلاقی، این سریال‌ها را مورد بازشناسی قرار دهیم، باید بگوییم که مفاهیم و ارزش‌های اخلاقی مانند توبه، آزمایش الهی، وسوسه‌های شیطانی، نفی دنیاطلبی، نهی جاه‌طلبی، نوعدوستی، رحمت و مفاهیمی از این قبیل که ارتباطی عمیق با فلسفه این ماه دارد، مطرح می‌شود. (سید‌رضا صائمی/ ضمیمه قاب کوچک)