روزی حلال در یک مجموعه تلویزیونی

«یک لقمه نون» نام مستندی است به کارگردانی و تهیه‌کنندگی امیرحسین خلیل‌زاده که سری دوم آن بتازگی از شبکه مستند پخش می‌شود. این مجموعه با رویکرد به تصویر کشیدن زندگی انسان‌‎هایی ساخته شده که تحت هر شرایطی به دنبال کسب روزی حلال هستند. در سری جدید این مجموعه سعی شده به مشاغلی پرداخته شود که بیشتر به زندگی مردم و بخصوص نسل جوان نزدیک است.

این مجموعه یک مستند اجتماعی است و روندی را که افراد برای به دست آوردن یک لقمه نان در طول روز تجربه می‌کنند، به تصویر می‌کشد و نگاه متفاوتی به زندگی شغلی و روزمره افراد دارد. این مجموعه با هدف نمایش عدالت ساخته شده و چگونگی کسب روزی حلال و رعایت انصاف را در گفت‌وگو با کاسبان و مشاغل مختلف روایت می‌کند. یک لقمه نون شنبه‌ها، ساعت 22 از شبکه مستند به نمایش درمی‌آید.

توجه به فرهنگ کسب و کار

امیرحسین خلیل‌زاده، تهیه‌کننده و کارگردان این مجموعه 13 قسمتی درباره ساخت یک لقمه نون به جام‌جم می‌گوید: سال‌های 90 و 91 دغدغه آقای رضا پورحسین، مدیر شبکه مستند، توانمند کردن بخش‌های مختلف شبکه مستند بود. یکی از دغدغه‌های وی توجه به فرهنگ کسب و کار از نگاه عمومی و مذهبی بود، پس ساخت مجموعه یک لقمه نون کلید خورد. ابتدای ساخت این مجموعه پایه و اساس را بر این گذاشتم که از حرف‌‌های سنگین و شعاری خودداری کنم تا مردم آن را باور کنند که شخصیت‌هایی که سوژه‌های برنامه ما هستند واقعی‌اند و در اطراف ما زندگی می‌کند.

وی می‌افزاید: در سری اول 10 قسمت 40 دقیقه‌ای درباره کسب و کار و شغل‌های مختلف تولید کردیم. بخش اول مصاحبه‌محور بود که مستندی تمیز و مرتب از کار درآمد که این ویژگی را به خاطر نوع پرداخت و فرم به موضوعات و نیز محتوای مستندها مربوط می‌دانم. البته شاید یکی دیگر از وجوه تمایز این مستندها مردمی‌ بودنشان است زیرا سوژه‌های یک لقمه نون علاوه بر این که باید داستان باشند، یک سری مولفه نیز در انتخاب‌شان دخیل بود که ازجمله آنها می‌توان به مورد وثوق هم‌صنفان، مورد اعتماد اطرافیان و به خوش‌برخوردی اشاره کرد. در سری اول شخصیت‌هایی انتخاب شدند که در محل و اطرافیان و آشنایان یا منسوبین شهر این فرد را به عنوان الگو قبول داشتند.

به گفته کارگردان این مجموعه، مشکلات مالی ساخت سری دوم یک لقمه نون را به تعویق انداخت ولی بالاخره با کمک مدیران شبکه و گرفتن حامی مالی برای آن سری دوم برنامه ساخته شد که با تصویب تصمیم‌گیران شبکه مستند قرار شد 50 قسمت 30 دقیقه‌ای برای سری دوم تولید شود.

وی حفظ روال کلی برنامه را یکی از اهداف سری دوم یک لقمه نون می‌داند و می‌گوید: سعی کردیم رویکرد کلی برنامه را حفظ کنیم با این تفاوت که از نظر انتخاب مشاغل کمی متفاوت رفتار کنیم. در قسمت قبلی به گذشتگان و نسل قدیم می‌پرداختیم به عنوان مثال به وجوه شخصیتی یک مسگر یا طلافروش معروف که در بازار اصفهان حضور داشته و فوت کرده پرداختیم ولی در قسمت‌های جدید تصمیم گرفتیم سراغ آدم‌هایی برویم که زنده هستند، اما این تصمیم کمی تحقیق و جستجو برای پیدا کردن این افراد را سخت کرد.

خلیل‌زاده درباره روند پروسه تحقیق و بررسی این مستند توضیح می‌دهد: ابتدا ایران را به چند قسمت تقسیم و برای بررسی آن چند خط سیر مشخص را دنبال کردیم. تحقیقاتمان را اول به شهرها و بعد به بخش‌های کوچک‌تر معطوف کردیم که تمام این زحمات در تولید یک بخش 35 قسمتی و آماده ضبط بودن بخش‌های دیگر متجلی شد. این مجموعه با رویکرد به تصویر کشیدن زندگی انسان‌هایی ساخته شده است که تحت هر شرایطی به دنبال کسب روزی حلال هستند. منتهی در سری جدید سعی کردیم به مشاغلی بپردازیم که بیشتر به زندگی مردم و بخصوص نسل جوان نزدیک است. ضمن این که سری قبلی مجموعه گزارش محور ساخته شده بود و این بار سراغ ساخت مستند محض و پرتره رفته‌ایم. طیف متنوعی سوژه مستند ما شده‌اند و از پروفسور جراح تا کارگر کوره‌پزخانه، مهمان یک لقمه نون می‌شوند. این مجموعه مستند، زندگی افرادی را به تصویر می‌کشد که همه تلاششان را به کسب روزی حلال معطوف کرده‌اند.

تحقیقات بر پایه گزارش‌های محلی

خلیل‌زاده درباره مشکلات ساخت این برنامه می‌گوید: مهم‌ترین موضوعی که درباره این مستند وجود دارد تفاوت دیدگاه یک مستندساز با یک قاضی است. من یک فیلمساز هستم، نه قاضی که بتوانم حکم کنم رفتار و کار فلان فرد درست است یا خیر. یک سری شاخصه‌های کلی وجود دارد که به باورهای مردم برای خوب یا بد بودن یک فرد نزدیک است و ما نیز این شاخصه‌ها را در نظر گرفتیم، اما در بسیاری موارد انتخاب افراد و مشاغل به خاطر همین دیدگاه با مشکل روبه‌رو شد. هر کسی ممکن است در زندگی شخصی خودش دچار مشکلات و گناه‌های شخصی باشد ولی این دلیل نمی‌شود که او را کلا رد کنیم. در مستند یک لقمه نون به واژه حلال‌خوری توجه زیادی داریم یعنی برای ما به عنوان گروه تولید این مستند تاکید بر ارتزاق از راه حلال مهم‌ترین خصوصیت سوژه‌ها بود. گاهی به یک سوژه می‌پرداختیم که اتفاقا تحقیقات زیادی هم برای آن انجام داده بودیم، اما بعد از جلو رفتن کار متوجه می‌شدیم سوژه زیاد مناسبی برای معرفی در چنین مستندی نیست.

کارگردان این مستند ادامه می‌دهد: شاید یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سری دوم این مجموعه پرداخت به چهره‌های زنده است. برای انتخاب سوژه‌های این مجموعه یک‌سری راهکار داشتیم که ما را در یک چارچوب خاص قرار می‌داد. یکی از این راهکارها بی‌توجهی به تبلیغات بود. در پروسه تحقیق که مهم‌ترین بخش ساخت یک مستند است تمام توجه‌مان را به واقعیت‌هایی که خودمان به دست می‌آوردیم معطوف کردیم. قرار ما این نبود یک نفر را تبلیغ کنیم بلکه قرار بود یک نمونه مصداقی با تمام ضعف و قوتش را معرفی کنیم. نمی‌توانستیم کار را به سمتی ببریم و بگوییم سوژه ما هیچ مشکلی ندارد و مبرا از هر گناهی است. مضاف بر این که برخی مشاغلی هستند که اگر به سمت آنها می‌رفتیم تبلیغ محسوب می‌شد به عنوان مثال در بخشی قصد داشتیم به موفقیت‌های مالی و معنوی یک انگورفروش در ابهر بپردازیم که چون کمی به سمت تبلیغ یک کارخانه می‌رفت نتوانستیم کار را ادامه بدهیم و کمی برای ما محدودیت ایجاد می‌کرد. یکی دیگر از این فاکتورها تمرکز روی تحقیقات مردمی درباره افراد و جمع‌آوری خوبی‌ها و بدی‌ها و البته سبک و سنگین کردن آنها بود. ما برای ورود به هر صنفی سراغ معتمدان آن صنف رفتیم و درباره شخص مورد نظر صحبت کردیم تا به یک فرد مناسب برسیم. شاید یکی از دلایل توجه مخاطبان به این مجموعه تمرکز ما بر تحقیقات میدانی و تاکید بر راهنمایی از آدم‌های قدیمی و معتبر بود که حرف آنها برای خیلی‌ها سند بود.

وی بیان می‌کند: ما به نکاتی از برخی مقامات شهر مثل امام جمعه، عالمان و معتمدان شهر نیز توجه زیادی کردیم مثلا عالمی در ساوه بود که ما از ایشان یا نزدیکانشان می‌خواستیم کمک کنند و اسامی معتمدان مشاغل مختلف را به ما بدهند تا زمینه برای پرداخت به آنها فراهم شود.

در سری قبل مستند یک لقمه نون مثلا نشان دادیم چرا فلان سوهان‌پزی در قم یا فلان قطاب‌پزی در یزد معروف است و صاحبش را همه به نام می‌شناسند و او را به عنوان انسانی موفق و باایمان که کسب رزق و روزی حلال را سرلوحه زندگی قرار داده معرفی می‌کردیم، اما در سری جدید روی سوژه‌های تازه‌تر که البته زنده هم هستند متمرکز شدیم. به عنوان نمونه در سری جدید سراغ پسر جوانی در اصفهان رفتیم که با چوب کار می‌کند و با مشقت زیاد ریشه‌های برخی درختان را از بیابان جمع کرده و با انجام یک سری کارهای تزئینی هنری آنها را به فروش می‌رساند و از این راه به کسب درآمد مشغول است و حتی از همین راه ازدواج هم کرده است. در یک پروسه و با جلساتی که با مدیر تولید یا مشاوران برنامه داشتیم، مصاحبه‌های مقدماتی را بررسی کرده و با توجه به هدف برنامه و البته موفقیت‌های که سوژه‌هایمان داشتند، آنها را برای کار انتخاب ‎کردیم.

از یک جراح تا جوان هنرمند

این مستندساز با بیان این که در سری دوم به ساخت مستند پرتره و شخصیت تاکید داشتیم، می‌گوید: در سری دوم مستند یک لقمه نون این گونه نبود که از پیش تمام سناریوی کار را بنویسیم حتی گاهی می‌شد که فقط با دوربین نظاره‌گر زندگی سوژه‌های خود بودیم و به دنبال آنها می‌رفتیم تا بتوانیم بخش‌های مهم زندگیشان را ثبت کنیم و نشان دهیم خوردن نان حلال چه تاثیراتی بر زندگی یک فرد خواهد داشت.

خلیل‌زاده در پاسخ به این سوال که این آدم‌ها را کجا پیدا می‌کردید، بیان می‌کند: برای ساخت این برنامه سفرهای زیادی رفتیم. در سفر به شمال و غرب به شهرهای زنجان، قزوین، شبستر، خوی و ارومیه رفتیم و در سفری دیگر به شمال شرقی کشور و همچنین به شهرهای سمنان، ورامین، مشهد و نیشابور رسیدیم و شخصیت‌های زیادی را در این شهرها پیدا کردیم. ما به شهرهای جنوبی هم سفر کردیم و در این شهرها هم سوژه‌های خودمان را پیدا کردیم. به عنوان نمونه در سمنان مردی را پیدا کردیم که به شغل حفاظت از محیط‌زیست مشغول است که اتفاقا یک قسمت خوب برنامه را نیز با او ساختیم. البته باید این را هم بگویم که این آدم‌ها بهانه‌ای بودند تا به شغل آنها بپردازیم مثلا در قسمتی که به پرستاران بخش آنژیوگرافی بیمارستانی در تهران پرداختیم به مخاطب نشان دادیم که این برنامه مختص به یک نفر نیست و او را با دنیای پرستاری و مشکلاتش آشنا کردیم.

مجید احمدی / جام جم