«توس» در راه جهانی‌شدن

با این حال مسئولان میراث کشور و استان خراسان رضوی از برداشتن گام‌های مهم و بزرگی همچون راه‌اندازی مجدد شورای احیای توس و تهیه طرح تفضیلی جدید برای این شهر تاریخی خبر می‌دهند که می‌تواند سرآغاز فصل جدیدی در این زمینه باشد.

توس را تقریبا همه ایرانیان به آرامگاه فردوسی می‌شناسند، اما توس بدون این آرامگاه هم شهری بزرگ در تاریخ و فرهنگ این سرزمین بوده که وجود چند اثر ثبت ملی شده همچون هارونیه، کهن‌دژ، مقبره امام محمد غزالی و میل اخنگان در این منطقه و همچنین ارتباط حدود 400 شخصیت ادبی فرهنگی با این شهر در گذشته، دلیلی بر این ادعاست. با این همه، غبار فراموشی همچنان آسمان این شهر تاریخی را فراگرفته و تقریبا به حال خود رها شده است، به طوری که عرصه و حریم آن مورد هجوم ساخت و سازها قرار گرفته، آثار و ابنیه تاریخی‌اش تقریبا بدون مرمت به حال خود رها شده و موانعی همچون دکل‌های برق در حریم این شهر تاریخی قد برافراشته و ثبت جهانی آن را به مبارزه می‌طلبد.

البته طی سال‌های گذشته، طرح‌های متعددی در سطح استان برای ساماندهی این منطقه و آماده‌سازی آن برای جهانی شدن تهیه شد که عواملی همچون نبود اعتبار و ناهماهنگی بین‌دستگاهی مانع نتیجه‌بخش بودن آنها می‌شد و ظاهرا همچون بسیاری از طرح‌های کلان کشور، فقط عزم و اعتبار ملی و دولتی می‌توانست گره‌گشای کلاف سردرگم احیای شهر تاریخی توس باشد. این عزم ملی به گفته مسعود سلطانی‌فر، رئیس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور مدتی است با راه‌اندازی شورای احیای شهر توس پس از 18 سال به جریان افتاده است.

مدیرکل اداره میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی درباره احیای این شورا و اهداف آن به جام‌جم می‌گوید: شورای احیای توس پیش از این و با هدف بررسی سیاست‌های کلی احیای منطقه تاریخی توس در سال 78 راه‌اندازی شده بود، ولی هرگز تشکیل جلسه نداد تا این‌که امسال این شورا مجددا در سطح ملی تشکیل شد و تصمیمات مهمی نیز درباره ساماندهی شهر تاریخی توس، تعیین تکلیف ساخت و سازهای انجام شده و برنامه‌های درازمدت در آن گرفته شد.

رجبعلی لباف خانیکی به توسعه بی‌رویه ساخت و سازها در شهر تاریخی توس اشاره می‌کند و می‌افزاید: تا سال 42 این محوطه کاملا خالی از سکنه بود، اما از آن سال به بعد، بتدریج افرادی در آن ساکن و سه روستای اسلامیه، توس علیا و توس سفلی را شکل دادند، به طوری که اکنون این روستاها حدود ده هزار نفر جمعیت را در خود جای داده و بسیاری از این ساخت و سازها نیز روی محوطه‌های باستانی و تاریخی شهر توس ایجاد شده است.

وی با اشاره به این‌که بحث حق مالکیت این ساکنان از یک‌سو و موضوع حفاظت از آثار تاریخی و تپه‌های باستانی از دیگرسو، تصمیم‌گیری و اجرای طرح‌های ساماندهی را با مشکل همراه کرده است، تصریح می‌کند: در این‌باره جلسات زیادی با مسئولان خراسان و شورای تامین استان برگزار و درنهایت مقرر شد فقط سکونتگاه‌هایی به رسمیت شناخته شود که تا سال 91 احداث شده باشد و تمام واحدهایی که پس از این تاریخ احداث شده است، رسمیت ندارد و مقرر شد از امکاناتی همچون آب، برق و گاز محروم شود، ضمن این‌که جلوی ساخت و سازهای پس از این نیز توسط شهرداری گرفته خواهد شد.

لباف خانیکی درباره آماده‌سازی پرونده ثبت جهانی شهر توس نیز یادآور می‌شود که اکنون مقدمات آن همچون تهیه گزارش انجام شده و اقدامات فنی دیگری نظیر نقشه‌برداری، آنالیز و طبقه‌بندی آثار در دستور کار قرار دارد، ضمن این‌که علاوه بر معضل ساخت‌وسازها به عنوان مانعی برای ثبت جهانی، مانع بزرگی نظیر دکل‌های موجود در حریم توس نیز وجود دارد که به مراجع ذی‌صلاح در استان ابلاغ شده و اکنون منتظر جابه‌جایی آنها هستیم، گرچه گفته می‌شود جابه‌جایی این دکل‌ها بسیار هزینه‌بر است که این امر خود موجب طولانی شدن روند جهانی شدن این محوطه باستانی خواهد شد.

طرح تفضیلی شهر توس نهایی می‌شود

در همین حال مدیر پایگاه توس با بیان این‌که به دنبال راه‌اندازی مجدد شورای احیای توس، دو ستاد فرهنگی و اجرایی نیز با عضویت ارگان‌ها و نهادهای مختلف استان و به منظور بررسی شرایط و ارائه طرح به شورای احیا تشکیل شد، می‌گوید: علاوه بر این پایگاه میراث شهر توس نیز که فعالیتش از سال 88 متوقف شده بود، امسال دوباره راه‌اندازی و تجهیز شد و هیات راهبردی آن شکل گرفت که این هیات اولین جلسه خود را اول بهمن برگزار کرد و موضوع بررسی و آمایش طرح تفضیلی منطقه توس را در دستور کار خود قرار داد.

احسان زهره‌وندی به اوضاع نابسامان توس در شرایط کنونی اشاره می‌کند و در گفت‌وگو با جام‌جم می‌افزاید: براساس طرح تفضیلی، عرصه یا هسته مرکزی شهر توس 360 هکتار است که باید ساخت و سازهای صورت گرفته در آن بسیار ضابطه‌مند باشد، در حالی که اکنون چنین نیست و روستاهایی که طی چند دهه اخیر در آن شکل گرفته، در سال‌های اخیر به طور بی‌ضابطه‌ای گسترش یافته است.

وی با بیان این‌که در تلاش هستیم طرح تفضیلی را هرچه سریع‌تر آماده کرده و برای اجرا به شهرداری ارائه دهیم تا جلوی ساخت و سازهای بی‌رویه گرفته شود، خاطرنشان می‌کند: اکنون مراحل اول و دوم این طرح آماده شده و فقط مرحله سوم آن باقی مانده است، با وجود این ظرف یک ماه آینده حداقل تکلیف ساخت و سازهای روستایی روشن خواهد شد.

مدیر پایگاه توس دومین مشکل موجود پس از بحث ساخت و سازها، بر سر ساماندهی شهر توس را کمبود اعتبار برای حفاظت و مرمت آثار تاریخی ثبت ملی شده نظیر آرامگاه فردوسی، هارونیه و کهن‌دژ عنوان و تصریح می‌کند: برنامه پنج ساله‌ای نیز به منظور مرمت این آثار تهیه و به سازمان میراث فرهنگی ارسال کرده‌ایم که امیدواریم با تامین بموقع اعتبار در این بازه پنج ساله بتوانیم به امر مرمت و حفاظت این آثار نیز به عنوان بخش دیگری از درخواست‌های یونسکو برای جهانی شدن جامه عمل بپوشانیم.

زهره‌وندی با اشاره به این‌که وجود معادن، دکل‌های برق و توسعه ساخت و سازها از جمله موانع ثبت جهانی شهر تاریخی توس است، تاکید می‌کند اولویت ما برای رفع این موانع در وهله اول ساماندهی عرصه و ساخت و سازهای موجود در آن است تا این هسته مرکزی را از دست ندهیم و بقیه موانع در اولویت‌های بعدی است که به آن به ترتیب رسیدگی خواهد شد.

فاطمه مرادزاده / گروه ایران