شاهنامه‌ای در حافظه جهانی

شاهنامه بایسنقری، نسخه کهن نگاره‌دار شاهنامه فردوسی از سده نهم هجری است که از دید کتاب‌آرایی و ارزش‌ هنری اهمیت فراوانی دارد. این کتاب ارزشمند و نفیس، ۲۲ نگارگری به سبک هرات دارد و سال ۸۳۳ قمری (۸۰۹ خورشیدی) به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا (فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی) تهیه شده‌است. این اثر با شماره ثبت 716 در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود.

شاهنامه بایسنقری در میان شاهنامه‌های مصور و آراسته موجود در کتابخانه‌ها و موزه‌های جهان از نامورترین و شناخته‌شده‌ترین نسخه‌هاست چنان که در لندن، سن پترزبورگ، پاریس و رم به‌ نمایش درآمده و مینیاتورهای آن به‌وسیله یونسکو در سری کتاب‌های دنیای هنر در جلد مربوط به ایران چاپ شده ‌است. همچنین سال ۱۳۸۶ در برنامه حافظه جهانی یونسکو به‌عنوان نشانی از سوی ایران ثبت شد.

با وجود آن‌که این شاهنامه به لحاظ هنری و زیبایی‌شناختی، از معروف‌ترین آثار مصور به شمار می‌رود، اما مقدمه بی‌اعتبار و بیت‌های الحاقی دارد. از آن جمله فردوسی و عنصری و فرخی را با رودکی همزمان دانسته و به نظم درآمدن شاهنامه منثور ابومنصور را به فرمان یعقوب لیث نسبت داده‌ که پذیرفتنی نیست.

نسخه‌برداری براساس چندین متن انجام شده، اما این کار به قصد مقابله نسخه‌ها و پیراستن متن از بیت‌های الحاقی و تدوین شاهنامه‌ای مبتنی بر تحقیق نبوده است. از این رو از ابیات جعلی و غیر اصیل برکنار نیست .

شاهنامه بایسنقری به قطع رحلی است و ۷۰۰ صفحه دارد. هر صفحه دربرگیرنده ۳۱ سطر و هر سطر‌ سه بیت به قلم نستعلیق و با کتابت خفی جعفر بایسنقری است. این نسخه نفیس، سال ۸۳۳ هجری قمری /۸۰۹ خورشیدی روی کاغذ خانبالغ نخودی کتابت شده است. این شاهکار هنری با یک شمسه مُذهّب عالی، در بر گیرنده کتیبه‌ای به قلم رقاع بر زمینه زرین و دربرگیرنده نام و القاب بایسنقر میرزا آغاز می‌شود و با تصاویری از شکارگاه و تذهیب‌هایی در قالب ترنج ادامه پیدا می‌کند.

حاشیه‌های صفحات کتاب با مذهّب و مرصّع‌ بی‌نظیر آراسته شده و میان سطرهای آن زر اندازی شده است. در این نسخه می‌توان شاهد ۲۲ تصویر مینیاتور آبرنگی بود.

در تصاویر شاهنامه بایسنقری، ظرافت کاری فنی و ترکیب اجزا و ابتکار در طراحی و تلفیق رنگ‌ها زیبا و خیال‌انگیز است. برخی تصاویر نقش‌ مایه‌های چهره‌سازی و حتی معماری، از گنجینه‌های پیشین یا همزمان خود تأثیر پذیرفته و تغییر و تکامل یافته است‌. به‌طور مثال، تا حدی، میان سبک سرلوحه‌سازی و تصویرنگاری در این کتاب با بخش‌هایی از نقاشی‌های نسخه همای و همایون خواجوی کرمانی که برای بایسنقرمیرزا فراهم کرده‌اند.

تذهیب و نگارگری این شاهنامه، امضا یا به قول اهلش رقم نقاش ندارد و نقش‌آفرینان آن را باید در میان نگارگران و مذهّبان دربار بایسنقر میرزا جستجو کرد که سیدی احمد نقاش، علی مصوِّر، خلیل مصوِّر، ولی اللّه، سیمی نیشابوری، مولانا شهاب، سیف‌الدین، غیاث‌الدین و کمال مذهّب از آن جمله‌اند.

این شاهنامه بیش از ۱۱۰ سال است در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود‌. اگر گذرتان به این کاخ موزه در قلب پایتخت افتاد، از آن بازدید کنید و لذت ببرید.