آسیب‌های اجتماعی در قاب سریال‌های تلویزیونی

این شب‌ها مجموعه «پریا» از شبکه سه سیما روی آنتن رفته است؛ سریالی که به گواه سازندگانش رویکردی جدید به بیماری ایدز دارد و کوشیده به دور از خط قرمزهای مرسوم، در بیان مختصات این بیماری و آگاهی بخشی نسبت به آن بکوشد. بازتاب و انعکاس معضلات و آسیب‌های اجتماعی در آثار نمایشی تلویزیون و بخصوص سریال‌ها و امکان ارائه راهکار و راه‌حل از طریق این رسانه به مخاطبان، بهانه تهیه این گزارش و گفت‌وگو با تنی چند از کارگردانان، نویسندگان و منتقدان است.

گام‌های آغازین برای یک حرکت

یک نویسنده و منتقد هنری معتقد است: پرداختن به آسیب‌های اجتماعی در تلویزیون امری بدیهی و ضروری به نظر می‌رسد، هرچند در مورد برخی بیماری‌ها و آسیب‌های اجتماعی متاسفانه تاکنون به شکلی نه چندان منطقی به صورت یک تابو عمل شده و سخن گفتن از این مشکلات و آمارها و چگونگی رو در رو شدن با آن همواره مخفی نگه داشته شده است.

منوچهر اکبرلو در گفت‌وگو با جام‌جم تصریح کرد: سخن نگفتن از آسیب‌ها و سرپوش گذاشتن روی آنها، نه‌تنها مشکلی را حل نمی‌کند، بلکه به آسیب و مشکلات بیشتر می‌انجامد و تجربه‌های پیشین هم این قضیه را به ما ثابت کرده که هر بار بی‌اطلاعی را در جامعه رواج داده‌ایم، در ادامه با مشکلات حادتری مواجه شده‌ایم. در این میان تلویزیون به عنوان فراگیرترین رسانه جمعی، نقش بسیار مهمی در اطلاع‌رسانی نسبت به این آسیب‌ها ایفا می‌کند. طبیعی است سخنرانی و مستقیم‌گویی آنچنان مخاطبی در جامعه ندارد تا به وسیله آن بتوان روشنگری کرد. اینجاست که نقش مجموعه‌های جذاب و فیلم‌های داستانی مشخص و بارز می‌شود.

وی همچنین به تاثیرگذاری بی‌تردید مجموعه‌های نمایشی هم اشاره و تاکید کرد: ساخت مجموعه‌های اجتماعی و هشدار دهنده و آسیب‌شناسانه کاری است که امروزه در همه جای دنیا و شبکه‌های تلویزیونی مختلف انجام می‌شود و می‌بینیم موفق هم بوده‌اند. امید است با ساخت مجموعه‌های بهتر و بیشتر این اتفاق در کشور خودمان هم رخ دهد و از مشکلات بسیاری جلوگیری شود.

دقت، صراحت و دوری از ملاحظه‌کاری

شعله شریعتی ازجمله بانوان فیلمنامه‌نویس در تلویزیون است که در نگارش موضوعات خود همواره دست روی سوژه‌های اجتماعی گذاشته و آسیب‌شناسی و هشداردهی را برای مخاطبان مدنظر قرار داده است. نویسنده مجموعه «خط قرمز» در خصوص پرداخت مجموعه‌های نمایشی به نارسایی‌های اجتماعی گفت: ظرفیت بالای تلویزیون در نمایش و بیان مشکلات و نیز ارائه راهکارهایی برای آن با توجه به وسعت و شمار بینندگانش امری بدیهی و بی‌تردید است؛ مهم استفاده ما و نحوه به کار بردن این ظرفیت برای بیان موضوعات است که اهمیتی دوچندان دارد. تلویزیون رسانه‌ای ملی است و باید در خدمت مسائل اجتماعی و موضوعات مرتبط با سلامت و بهداشت اجتماعی مردم باشد. شبکه‌هایی چون سلامت و نیز برنامه‌های دیگر هر کدام به اندازه خودشان این وظیفه را انجام داده‌اند؛ اما ایدز فقط مختص به حوزه سلامت نیست و به طور مستقیم با مسائل اجتماعی زیادی پیوند خورده است. همان‌طور که می‌دانید مسیر انتقال ایدز در جامعه ما طی سال‌های اخیر تغییر زیادی کرده است.

شریعتی با اشاره به سختی‌های بیان صریح این مشکلات از قاب جادویی تلویزیون هم متذکر شد: اگر بخواهیم اطلاع‌رسانی ما صحیح و تاثیرگذار انجام شود، باید سه عنصر اصلی صداقت، صراحت و دوری از ملاحظه کاری را در آن مد نظر قرار دهیم. برای بیان آسیب‌هایی از این دست لازم است ممیزی‌های حاضر و رایج را فراموش کنیم و با لحنی تازه از مسائل سخن بگوییم؛ در غیر این صورت لحنی الکن و ناقص خواهیم داشت. خود من وقتی خط قرمز را می‌نوشتم اشاره بسیار غیرمستقیمی به ماجرای ایدز داشتم و بیشتر آسیب‌های اجتماعی دیگر را مد نظر قرار داده بودم؛ اما از آنجا که این مجموعه اتفاق نویی در تلویزیون محسوب می‌شد، این ماجرا هم بسیار به چشم آمد و برای عده زیادی منبع کسب اطلاع و هشدار نسبت به این بیماری شد. چند سال بعد سریال کوتاهی با نام «بیگانه‌ای میان ما» را هم نوشتم که به طور جدی‌تری به ایدز می‌پرداخت و لحن جدیدی هم داشت. همه ما دست اندرکاران برنامه‌های تلویزیونی دیگر خود به خود می‌دانیم چه چیزهایی را باید به صراحت بگوییم و چه مسائلی را نه. با این حال در مقاطعی برای بهبود جامعه هم که شده باید تغییرات جدی به وجود آورد و از حضور کارشناسان هم استفاده کرد.

آهسته و پیوسته و در عین حال جسورانه

فریدون فرهودی، فیلمنامه‌نویس و کارگردان و نویسنده آثار سینمایی اجتماعی چون «دختری با کفش‌های کتانی» و «تکیه بر باد» است. این هنرمند درخصوص زبان و نحوه بیان تلویزیون در بیان مسائل و آسیب‌های روز اجتماعی اظهار کرد: من خیلی خط قرمزها را قبول ندارم و به نظرم همه چیز را در تلویزیون می‌شود بیان کرد؛ ولی ابتدا باید زبان مناسب و مورد نظرمان را برای بیان موضوعات پیدا کنیم. من چند سال پیش تله فیلمی با نام «ماه می‌تابد» را کارگردانی کردم که اشاره‌ای مستقیم به بیماری ایدز داشت و اتفاقا استقبال خوبی هم از آن به عمل آمد. ما در این سال‌ها موضوعات بسیاری از اعتیاد و خشونت و فقر گرفته تا کودکان خیابانی و مشکلات مربوط به زنان را در تلویزیون دیده‌ایم و اتفاقا بیان این موضوعات امری پسندیده است. به هر حال رسانه ملی، همگانی‌ترین رسانه‌ای است که همه آحاد جامعه هر یک به طریقی و مقداری از آن استفاده می‌کنند و بیان آسیب‌ها و ارائه راهکارها از این رسانه اگر بدرستی صورت بگیرد برای همه خوب و اثربخش خواهد بود.

فرهودی ادامه داد: مجموعه «ساعت شنی» را برایتان مثال می‌زنم که در زمان خودش چه اثر خوبی بود، اما چون موضوعی جدید را بیان می‌کرد با واکنش‌هایی منفی مواجه شد و انتقاداتی به دنبال داشت. این نکته را مورد توجه داشته باشیم که سال به سال ظرفیت پذیرش افراد بیشتر می‌شود و کم‌کم باید مخاطب را عادت بدهیم که موضوعات جدی‌تر را هم بپذیرد؛ اما با زبانی آرام به صورتی که خیلی هم در جامعه ایجاد تشویش و نگرانی ناگهانی نکند. این مسیر آهسته و پیوسته و در عین حال جسورانه‌ای است که می‌تواند ما را به اتفاقات خوبی برساند.

زهرا غفاری

رادیو و تلویزیون